گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە قورئان، کندیسینی “حادیث” کلیمەسی اۆزەریندن تانئملئیۇر. بو آیتلر؛ “قورئانئن اویدورولموش بیر حادیث اۇلمادئغئنئ” بیلعاکیس “أن گۆزل حادیث (أحسَنَ الحَدِیث)” اۇلدوغونو بیلدیرییۇر. بو ایفادەلر اۇلدوقچا دیققات چکیجیدیر. آما ایچیندە “حادیث” کلیمەسی گچن شو آیتلر داحا دا دیققات چکیجیدیر:
باعضئ اینسانلار آللاهئن یۇلوندان ساپتئرماق ایچین بیلگیسیزجە، بۇش سؤزلرە سارئلئر وە اۇنو (آللاهئ /آللاهئن یۇلونو) حافیفە آلئرلار (آلای أدرلر). اۇنلار ایچین آشاغئلایئجئ بیر عاذاب واردئر. بؤیلە کیمسەلر، آیتلریمیز اۇقوندوغو زامان، سانکی قولاقلارئندا بیر ساغئرلئق وارمئش دا اۇنلارئ هیچ دویمامئش گیبی کیبیرلنەرک یۆز چەویریرلر. اۇنلارا آجئقلئ بیر عاذابئ حابر ور. (لۇقمان سورەسی؛ 7-6)
ایشتە بونلار آللاهئن آیتلریدیر. سانا اۇنلارئ حاققئیلا اۇقویۇروز. آرتئق اۇنلار آللاەتان وە اۇنون آیتلریندن سۇنرا حانگی حادیثە (سؤزە) ایناناجاقلار؟ یازئقلار اۇلسون، اۇ یالانجئ گۆناهکارلارا! (اۇنلار) کندیسینە اۇقونان آللاهئن آیتلرینی ایشیتتیگی حالدە سانکی هیچ ایشیتمەمیش گیبی کیبیرلنەرک دیرنیرلر (ائصرار أدرلر). بؤیلەلرینی آجئقلئ بیر عاذابلا مۆژدەلە. اۇنلار آیتلریمیزدن بیر شەی بیلدیگی (ایشیتتیگی) زامان اۇنو حافیفە آلئرلار (آلای أدرلر). اۇنلار ایچین آشاغئلایئجئ بیر عاذاب واردئر. (جاثیە سورەسی؛ 9-6)
آرتئق بوندان (قورئاندان) سۇنرا حانگی حادیثە (سؤزە) ایناناجاقلار؟ (مۆرسلات سورەسی؛ 50)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە ایچیندە “لَهوَ الحَدِیث” وە “حَدِیث” ایفادەسی گچن بو آیتلرین قۇنوسو وە باغلامئ عاینئدئر وە “آللاهئن آیتلرینە موحالیف باعضئ سؤزلرە سارئلانلار” حاققئندادئر. بو سؤزلرە (حادیثلرە) سارئلانلار؛ 1) اینسانلارئ بو سؤزلرلە آللاهئن یۇلوندان (کیتابئندان) آلئقۇیارلار، 2) آللاهئن یۇلونو /آیتلرینی حافیفە آلئرلار (موهین عاذاب تهدیدی)، 3) کندیسینە اۇقونان آللاهئن آیتلرینی سانکی هیچ ایشیتمەمیش گیبی کیبیرلی داورانئرلار (ألیم عاذاب تهدیدی) وە 4) اۇقونان بو آیتلرە دگیل، “سارئلدئغئ بو سؤزلرە” ایعتیبار أدرلر.
آیتتەکی “آللاهئن آیتلریندن سۇنرا حانگی سؤزە /حادیثە ایناناجاقلار؟” وورغوسو آیتلرە راغمن (آیتلردن سۇنرا) اینانئلان سؤزلرە ایشارت أدر. دەمک کی، آیتلرە موحالیف باعضئ سؤزلر وە بو سؤزلرە ایعتیبار أدن کیمسەلر وار. اۇ حالدە بو سؤزلر، آیتلرین باحثەتتیگی قۇنولاردان باحثەدییۇر آما آیتلرە موحالیفتیر. عاکسی حالدە “آیتلرە راغمن اینانئلان سؤز” اۇلماز. آیتین سؤیلەدیگینی تکرار أدن سؤز اۇلور. وە بو سؤزۆن هرحانگی بیر عیلمی (کیتابی) دایاناغئ دا یۇقتور.
دەمک کی، بو سؤزلر دین ایلە ایلگیلیدیر. چۆنکی آیتلرین باحثەتتیگی قۇنولاردادئر. ذاتن آیتلرە موحالیف اۇلابیلمەسی ایچین بؤیلە اۇلماسئ (آیتلرلە عاینئ قۇنولاردان باحثەتمەسی) گرکیر. اۇ حالدە باعضئ تفسیرلردە ایددیعا أدیلنین عاکسینە بو سؤزلر “حیکایە وە ماثال” دگیلدیر. طابیعی کی قورئان مثللرینە آیقئرئ ماثاللار /منقئبەلر دە بو قاپساما گیرەبیلیر. آما اۇلمازسا اۇلماز شارط بو سؤزلرین آیتلرە موحالیف اۇلماسئدئر. آیتلرە موحالیف اۇلماسئ ایچین دە آیتلرلە عاینئ قۇنولارا دگینمەسی گرکیر. یاعنی “بو سؤزلرین قورئانا موحالیف اۇلماسئ گرکمز، مۆزیک وە أگلنجە گیبی مالایاعنی سؤزلرلە دە اینسانلار دیندن (آللاهئن یۇلوندان) آلئقۇیولابیلیر، آیتلر بونو قۇنو أدییۇر،” دەنیلەمز. چۆنکی آیتتەکی؛ “آرتئق اۇنلار آللاەتان وە اۇنون آیتلریندن سۇنرا حانگی سؤزە (حادیثە) ایناناجاقلار؟” ایفادەسی بو یۇروما ایمکان ورمییۇر. آیت، آیتلرە راغمن اینانئلان، آیتە موحالیف (یالان) سؤزلردن باحثەدییۇر. آیتین دوامئنداکی؛ “یازئقلار اۇلسون، اۇ یالانجئ گۆناهکارلارا!..” ایفادەسی دە بو دوروما (تملسیز حادیثلری اویدوران یالانجئلارا وە /وەیا آیتلرە ایعتیبار أتمەینلرە (یالانلایانلارا) ایشارت أدییۇر اۇلمالئدئر.
آیرئجا آیتلرە راغمن ایعتیبار أدیلن بو سؤزلرین دینی بیر اۇتۇریتەیە ایسناد أدیلمیش اۇلماسئ دا گرکیر. عاکسی حالدە اۇنلارا ایعتیبار أدیلمز. بو سۆزلرین کیتابی بیر دایاناغئ یۇقتور (بِغَیرِ عِلمٍ). آما اینسان اۇغلو، کیتابتان اۇلمایان شەیلری کیتابتانمئش گیبی سونابیلن (ایدیعا أدەبیلن) وە حاتتا آللاهئن یاساقلادئغئ بیر فوحشیاتئ بیلە؛ “آللاە بانا /بیزە بؤیلە أمرەتتی، بن بونون ایچین بؤیلە یاپئیۇروم” ایددیعاسئندا بولونابیلن بیر وارلئقتئر. یاعنی کیتابئن یاساقلادئغئ بیر فوحشیاتئ بیلە؛ “کیتاب بؤیلە أمرەدییۇر” دیەرک یاپانلار وار. آدم اۇغلو بؤیلە بیر وارلئقتئر. دۇلایئسئیلا آللاها بیلە بؤیلە بیر ایفتیرا آتابیلن آدم اۇغلو، کیتابی بیر دایاناغئ اۇلمایان باعضئ سؤزلری آللاها وە /وەیا پەیغامبرە راحاتلئقلا ایسناد أدەبیلیر. باعضئ یالان سؤزلری؛ “پەیغامبر سؤیلەدی!” دییە ساوونابیلیر. وە بو گرکچە ایلە بو (یالان) سۆزلرە ایعتیبار دا أدەبیلیر. حاتتا اۇنلارا سئقئجا سارئلابیلیر. یاعنی دینلە ایلگیلی تزلرینی آللاها /پەیغامبرە ایفتیرا آتاراق وە حاتتا آللاهئن یاساقلادئغئ بیر فوحشیاتئ بیلە “آللاە أمرەدییۇر” دیەرک . اینسان اۇغلونون بؤیلە یاپتئغئ قورئان ایلە ثابیتتیر.
اۇ حالدە، دینی اۇتۇریتەیە (مثەلا پەیغامبرە) ایسناد أدیلن، کندیسینە بو ایسناد نەدنییلە ایعتیبار أدیلن آما آصلئندا کیتابی بیر دایاناغئ اۇلمایان، یاعنی قورئانئن باحثەتتیگی قۇنولارا دگینن، آما قورئانا موحالیف اۇلان بو سؤزلر وە کندیسینە ایعتیبار أدن اینسانلارئ آللاهئن یۇلوندان (کیتابئندان) آلئقۇیان بو سؤزلر؛ “قورئانا موحالیف حادیثلردن” باشقا نە اۇلابیلیر؟ بیزیم تکنیک اۇلاراق “حادیث” دییە نیتەلەدیگیمیز باعضئ حادیثلردن باشقا تۆم بو کریترلری عاینئ آندا قارشئلایان باشقا بیر سؤز مۆ وار؟
بو آیتلردە باحثی گچن کیمسەلر (بۇش سؤزە /حادیثە ایعتیبار أدنلر) باعضئ تفسیرلردە ذیکرەدیلدیگی گیبی “حیکایە وە ماثال آنلاتان کیشیلر” اۇلاماز /اۇلمامالئدئر. چۆنکی بو کیشیلر هم ألیم هم موهین بیر عاذابلا تهدید أدیلمیشلردیر. حیکایە وە ماثال آنلاتماق هرحالدە بو قادار بۆیۆک بیر تهدید نەدنی اۇلمامالئدئر. دۇلایئسئیلا بو آیتلری بؤیلە کیشیلرە تاحصیص أتمک (بیزە گؤرە) دۇغرو دگیلدیر. هلە دە بو آیتلری مککە مۆشریکلرینە تاحصیص أتمک هیچ دۇغرو دگیلدیر. زیرا موحاممد أسد’ین دە بلیرتتیگی گیبی، بو آیتلرین قاپسامئ گنلدیر وە نە مککە مۆشریکلرینە نە دە باشقا بیر دؤنمە (هرحانگی بیر دؤنمە) تاحصیص أدیلەبیلیر.
بو آیتلردەکی “حادیث” کلیمەسی، ألبتتە کی نبییە ایسناد أدیلن تۆم حادیثلری قاپسامئیۇر. آما هیچ شۆبهەسیز کی نبییە ایسناد أدیلن حادیثلر ایچیندە (حادیث کۆللیاتئندا) بو آیتین قاپسامئنا گیرن (قورئانا موحالیف) باعضئ حادیثلر بولونویۇر. حاتتا آیتین باغلامئنئ دیققاتە آلدئغئمئزدا، قاصدەدیلن سؤزلرین مۆنحاصئران بو شکیلدەکی حادیثلر (یاعنی دینی بیر اۇتۇریتەیە ایسناد أدیلن آما قورئانا موحالیف اۇلان سؤزلر یاعنی باعضئ حادیثلر) اۇلدوغو بیلە سؤیلنەبیلیر. بو دورومو (سئقلئقلا قارشئلاشتئغئمئز) شؤیلە بیر اؤرنک اۆزەریندن ایضاح أتمەیە چالئشالئم:
دین قۇنوسوندا قورئانا آیقئرئ سؤز سؤیلەین بیر اینسان وار وە بیز بو اینسانا؛ “سؤیلەدیگی سؤزۆن دۇغرو اۇلامایاجاغئنئ چۆنکی قورئانا موحالیف اۇلدوغونو” بیلدیرییۇروز. آما بو اینسان، سؤزۆندە ائصرار أدییۇر، گری آدئم آتمئیۇر. بو سؤزۆ کندی قاناعاتینە دایاناراق دگیل، بیر حادیثە دایاناراق سؤیلەدیگینی ایفادە أدییۇر. دلیل اۇلاراق دا بیزە بیر حادیث اۇقویۇر. اۇقودوگو حادیث گرچکتن دە کۆللیاتتا وار. آما قورئانا موحالیف. بیز دە؛ “بو حادیثین کۆللیاتا گیرمیش اۇلابیلەجگینی آما نبینین بؤیلە بیر سۆزۆ سؤیلەمیش اۇلامایاجاغئنئ، چۆنکی بو سؤزۆن قورئانا آیقئرئ اۇلدوغونو” سؤیۆیۇروز. بو قۇنوداکی ایلگیلی آیتلری کندیسینە اۇقویۇروز. آما آدام گری آدئم آتمئیۇر. گؤستردیگی حادیثی تکرارلایئپ دورویۇر. بو حادیثە سارئلئیۇر. اۇقودوغوموز آیتلری دیققاتە آلمئیۇر. اۇنلارئ سانکی هیچ ایشیتمییۇرموش گیبی داورانئیۇر. “بن اۇقودوغونوز بو آیتلرە اینانمئیۇروم” دا دەمییۇر. ایعتیراضئنئ بو گرکچەیە دایاندئرمئیۇر. آما ائصرارلا “پەیغامبرین یانلئش بیر سؤز سؤیلەمیش اۇلامایاجاغئنئ” سؤیلۆیۇر. وە ائصرارئنئ (ایعتیراضئنئ) بو شکیلدە سۆردۆرۆیۇر…
اؤرنک اۇلاراق ذیکرەتتیگیمیز بو اۇلای (بو اینسان وە اۇقودوغو حادیث)، بو آیتلرین قاپسامئنا گیرییۇر مو؟ بیز بو آیتلری 14 عاصئر اؤنجە یاشایان مککە مۆشریکلرینە می تاحصیص أدەجگیز؟ صئرف “بو حادیثی (سؤزۆ) پەیغامبر سؤیلەدی” ایددیعاسئ ایسە آیتلرە موحالیف بیر سؤزە (حادیثە) سارئلان، بونون ایچین کندیسینە اۇقونان آیتلری دیققاتە آلمایان، بو آیتلری سانکی هیچ ایشیتمییۇرموش گیبی داورانان آما “بن بو آیتلرە اینانمئیۇروم” دا دەمەین، بؤیلە بیر اینسانئن حۆکمۆ نەدیر؟
