اۇ حالدە قورئان ایچین “رسول موحاممدین حادیثلری” دەمک، داحا دۇغروسو بونون بؤیلە اۇلدوغونو هیچ حاطئردان چئقارماماق گرکیر. بو سایەدە هم رسولە ایطاعاتین آنجاق رسولۆن حادیثلری اۇلان قورئانا تابیع اۇلماقلا ساغلانابیلەجگینی آنلار هم دە بونون آصلئندا آللاها یاپئلمئش بیر ایطاعات اۇلدوغونو قاورایابیلیریز. زیرا آللاها ایطاعات ایجین رسولۆن حادیثلرینە (قورئانا) تابیع اۇلماق شارطتئر. چۆنکی رسول بو حادیثلری کندی هواسئندان سؤیلەمیش دگیلدیر:
اۇ (رسول)، کندی هواسئندان قۇنوشماز (نوطوق آتماز). اۇنون بیلدیردیکلری کندیسینە واحیەدیلندن باشقا (بیر شەی) دگیلدیر. (نجم سورەسی؛ 3-2)
رسول، واحیە دایالئ بو سؤزلری آللاەتان آلدئغئ گیبی (هیچبیر شەی قاتمادان) اینسانلارا ایلتمیشتیر. أگر اۇ، بو سؤزلرە کندیندن باعضئ شەیلر قاتمئش اۇلسایدئ، آللاە اۇنون شاە دامارئنئ قۇپارئر وە جانئنئ همن تسلیم آلئردئ:
أگر (اۇ رسول) بیزە قارشئ باعضئ سؤزلر قاتمئش (ایسناد أتمیش) اۇلسایدئ، بیز اۇنون بۇینونو یاقالار دا شاە دامارئنئ قۇپارئردئق. هیچ بیرینیز دە اۇنو قۇرویامازدئ! (حاققا سورەسی؛ 47-44)
اۇ حالدە بیر سؤزۆن /حادیثین دین قۇنوسوندا باغلایئجئ اۇلابیلمەسی ایچین بو سؤزۆن /حادیثین موطلاقا رسول موحاممد طارافئندان بەیان أدیلمیش اۇلماسئ گرکیر. چۆنکی دینین موطلاق صاحیبی آللاەتئر وە آللاە بۆتۆن أمیرلرینی بیزە رسولۆ موحاممد (ع) واسئطاسئیلا ایلتمیشتیر. دۇلایئسئیلا رسول موحاممدین بەیانئ اۇلماقسئزئن (اۇنون آغزئندان چئقماقسئزئن) بیزە اینتیقال أدن هرحانگی بیر آللاە بویروغو اۇلمامئشتئر. اۇلاماز. ایشتە قورئان، بو نیتەلیکلرە صاحیب اۇلان یگانە سؤزدۆر (حادیثتیر). بو نەدنلە دە مۆمینلر ایچین موطلاق اۇلاراق باغلایئجئدئر. آما قورئاندان باشقا بو نیتەلیکلرە صاحیب (آللاهئن کلامئ، رسولۆن بەیانئ) اۇلان هیچبیر سؤز یۇقتور. بیر باشقا ایفادە ایلە سؤیلەرسک، مۆمینلر ایچین رسولۆن حادیثلری اۇلان قورئاندان باشقا (موطلاق) باغلایئجئ بیر سؤز یۇقتور. اۇ حالدە قورئانا تابیع اۇلماق موطلاق اۇلاراق شارطتئر. چۆنکی رسولە ایطاعاتین (وە دۇلایئسئیلا آللاها ایطاعاتین) باشقا بیر یۇلو یۇقتور. آما بو دوروم عاینئ زاماندا قورئان دئشئندا ایطاعاتی زۇرونلو اۇلان باشقا بیر سؤزۆن دە اۇلمادئغئنئ گؤستریر.
موحاممدین (ع) سؤزلرینی؛ 1) رسولۆن حادیثلری (قورئان)، 2) نبینین حادیثلری (اۇنا ایسناد أدیلن حادیثلر) وە 3) اولولأمر موحاممدین تاعلیماتئ اۇلاراق تاصنیف أدەبیلیریز.
بو تابلۇدا دا گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە رسول موحاممدین حادیثلری قورئاندئر وە قورئان تۆم مۆمینلر ایچین موطلاق اۇلاراق باغلایئجئدئر. کلاسیک حادیثلر ایسە نبی موحاممدە ایسناد أدیلن سۆز، فیعیل وە تاقریرلردیر. بونلارئن نبییە عائیدیەتی کسین دگیلدیر. آما کسین اۇلسا بیلە (مرفوع)، حادیثلر اۇنون بشری وە فئطری ترجیحلرینی وەیا تاریحی وە جۇغرافی نەدنلرلە یاپتئقلارئنئ یانسئتئر. بونلار ایسە مۆمینلری باغلایان أورنسل سؤز وە فیعیللر دگیلدیر. نە وار کی اولولأمر (دەولت باشقانئ) اۇلاراق وردیگی تاعلیماتلار یاشادئغئ دؤنمدەکی مۆمینلری باغلار. چۆنکی قورئان اولولأمرە ایطاعات ایستەمیشتیر. آما بونلار آیتلر گیبی دگیشمز ثابیتلر دگیلدیر. بیر بؤلۆمۆ سۇنراکی اولولأمرلر طارافئندان قورئانئ ایذین وردیگی اؤلچۆدە دگیشتیریلەبیلیر (بو قۇنودا دا گنیش ایضاحلار یاپئلاجاقتئر).
اؤزتلەمک گرکیرسە؛
دین قۇنوسونداکی باغلایئجئ سؤزلرین تۆمۆ رسول موحاممدین آغزئندان چئقمئشتئر،
بو، دین قۇنوسونداکی بیر سؤزۆن باغلایئجئ اۇلماسئ ایچین “یتر وە گرک” شارطتئر،
یاعنی رسولۆن آغزئندان چئقان تۆم سؤزلر (رسولۆن حادیثلری) باغلایئجئدئر،
آما رسولۆن آغزئندان چئقمایان هیچبیر سؤز باغلایئجئ دگیلدیر،
رسول موحاممدین حادیثلری اۇلدوغو کسین اۇلان سؤز ایسە قورئاندئر،
قورئان، بیز مۆمینلر ایچین موطلاق اۇلاراق باغلایئجئدئر،
آما کلاسیک حادیثلر رسول موحاممدین سؤزلری دگیلدیر،
نبی موحاممدە ایسناد أدیلن سؤز، فیعیل وە تاقریرلردیر،
بونلارئن ایچیندە نبییە عائید اۇلمایان سؤزلر (اویدورما حادیثلر) دە واردئر،
آما اؤیلە اۇلماسا بیلە قورئانئن نبییە ایطاحات أمری یۇقتور،
بونلارئن ایچیندە قورئانلا موطابئق اۇلانلارا تابیع اۇلونابیلیر،
آما بو قورئانا تابیع اۇلماق آنلامئنا گلیر،
بو سؤزلرین (کلاسیک حادیثلرین) بیر بؤلۆمۆنۆ (نبی) اولولأمر اۇلاراق سؤیلەمیشتیر،
اولولأمر اۇلاراق سؤیلەدیکلرینە یاشادئغئ دؤنمدەکی مۆمینلرین تابیع اۇلماسئ گرکیر،
آما بونلار آیتلر گیبی دگیشمز ثابیتلر دگیلدیر،
سۇنراکی اولولأمرلر بونلارئ (قورئان چرچیوەسیندە) دگیشتیرەبیلیر.
لافظئندا “حادیث” کلیمەسی
بولونان باعضئ آیتلرین تاحلیلی
بو بؤلۆمدە لافظئندا “حادیث” کلیمەسی بولونان اۆچ اؤنملی آیت گروبونو اینجەلەیەجگیز. بؤیلەجە قورئانئن بو کلیمەیە یۆکلەدیگی آنلامئ وە بونون اۆزەریندن دە کلاسیک حادیثلرە یاقلاشئمئمئزئ بلیرلەمەیە چالئشاجاغئز. بو باغلامدا ذیکرەدەجگیمیز ایلک آیتلر شونلاردئر:
آللاە، سؤزۆن أن گۆزلینی (أن گۆزل حادیثی) بیربیرییلە اویوملو /آهنکلی بیر کیتاب اۇلاراق ایندیردی. راببینە حاشیەت دویانلار اۇنو (اۇقورکن) دریلری اۆرپریر. سۇنرا دریلری وە قالبلری (یینە) آللاهئ آناراق (اۇنونلا) یاتئشئر. دیلەین کیمسەیی آللاە ایشتە بو کیتابلا هیدایت أدر. آللاە، کیمین ساپئتماسئنا ایذین وریرسە آرتئق اۇنا هیدایت أدن اۇلماز. (زۆمر سورەسی؛ 23)
شو بیر گرچک کی اۇنلارئن قئصصالارئندا تمیز عاقئل صاحیبلری ایچین عیبرتلر واردئر. (بو قورئان) اویدورولموش حادیث دگیلدیر. لاکین کندیندن اؤنجەکیلری تاصدیق أدن، بیر شەیی تافصیل أدن، هیدایت وە راحمت اۇلان (بیر کیتابتئر)، ایمان أدنلر ایچین. (یوسوف سورەسی؛ 111)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە قورئان، کندیسینی “حادیث” کلیمەسی اۆزەریندن تانئملئیۇر. بو آیتلر؛ “قورئانئن اویدورولموش بیر حادیث اۇلمادئغئنئ” بیلعاکیس “أن گۆزل حادیث (أحسَنَ الحَدِیث)” اۇلدوغونو بیلدیرییۇر. بو ایفادەلر اۇلدوقچا دیققات چکیجیدیر. آما ایچیندە “حادیث” کلیمەسی گچن شو آیتلر داحا دا دیققات چکیجیدیر:
باعضئ اینسانلار آللاهئن یۇلوندان ساپتئرماق ایچین بیلگیسیزجە، بۇش سؤزلرە سارئلئر وە اۇنو (آللاهئ /آللاهئن یۇلونو) حافیفە آلئرلار (آلای أدرلر). اۇنلار ایچین آشاغئلایئجئ بیر عاذاب واردئر. بؤیلە کیمسەلر، آیتلریمیز اۇقوندوغو زامان، سانکی قولاقلارئندا بیر ساغئرلئق وارمئش دا اۇنلارئ هیچ دویمامئش گیبی کیبیرلنەرک یۆز چەویریرلر. اۇنلارا آجئقلئ بیر عاذابئ حابر ور. (لۇقمان سورەسی؛ 7-6)
ایشتە بونلار آللاهئن آیتلریدیر. سانا اۇنلارئ حاققئیلا اۇقویۇروز. آرتئق اۇنلار آللاەتان وە اۇنون آیتلریندن سۇنرا حانگی حادیثە (سؤزە) ایناناجاقلار؟ یازئقلار اۇلسون، اۇ یالانجئ گۆناهکارلارا! (اۇنلار) کندیسینە اۇقونان آللاهئن آیتلرینی ایشیتتیگی حالدە سانکی هیچ ایشیتمەمیش گیبی کیبیرلنەرک دیرنیرلر (ائصرار أدرلر). بؤیلەلرینی آجئقلئ بیر عاذابلا مۆژدەلە. اۇنلار آیتلریمیزدن بیر شەی بیلدیگی (ایشیتتیگی) زامان اۇنو حافیفە آلئرلار (آلای أدرلر). اۇنلار ایچین آشاغئلایئجئ بیر عاذاب واردئر. (جاثیە سورەسی؛ 9-6)
آرتئق بوندان (قورئاندان) سۇنرا حانگی حادیثە (سؤزە) ایناناجاقلار؟ (مۆرسلات سورەسی؛ 50)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە ایچیندە “لَهوَ الحَدِیث” وە “حَدِیث” ایفادەسی گچن بو آیتلرین قۇنوسو وە باغلامئ عاینئدئر وە “آللاهئن آیتلرینە موحالیف باعضئ سؤزلرە سارئلانلار” حاققئندادئر. بو سؤزلرە (حادیثلرە) سارئلانلار؛ 1) اینسانلارئ بو سؤزلرلە آللاهئن یۇلوندان (کیتابئندان) آلئقۇیارلار، 2) آللاهئن یۇلونو /آیتلرینی حافیفە آلئرلار (موهین عاذاب تهدیدی)، 3) کندیسینە اۇقونان آللاهئن آیتلرینی سانکی هیچ ایشیتمەمیش گیبی کیبیرلی داورانئرلار (ألیم عاذاب تهدیدی) وە 4) اۇقونان بو آیتلرە دگیل، “سارئلدئغئ بو سؤزلرە” ایعتیبار أدرلر.
