رسولۆن حادیثلری می؟
نبینین حادیثلری می؟
حادیث کلیمەسینین لۆغاتتەکی قارشئلئغئ “سؤز”دۆر. آما پراتیکتە حادیث دەنیلدیگی زامان حض. پەیغامبرین سؤزلری عاقلا گلیر. حالبوکی حادیث؛ حض. پەیغامبرە، آصحابا وە حاتتا تابیعینە ایسناد أدیلن سؤز، فیعیل وە تاقریرلردیر. یاعنی حادیثلرین تۆمۆ نبییە ایسناد أدیلن مرفوع حادیثلر دگیلدیر. آصحابا (مەوقوف) وە تابیعینە (ماقطوع) ایسناد أدیلن حادیثلر دە واردئر. دۇلایئسئیلا حادیثلرین اؤنملی بیر بؤلۆمۆ نبییە ایسناد أدیلمەدیگی گیبی نبییە ایسناد أدیلنلر دە بیلفیعیل نبینین سؤزلری دگیلدیر. نبییە ایسناد أدیلن سؤز، فیعیل وە تاقریرلردیر. بونلارئن نبییە عائیدیەتی کسین دگیلدیر. آما کسین اۇلسا بیلە (قورئانئن نبییە ایطاعات أمری وە /وەیا نبییی اؤرنک آلما تاوصیەسی بولونمادئغئ ایچین) بونلار موطلاق باغلایئجئ اۇلامازلار (تک باشئنا). بونونلا بیرلیکتە قورئان ایلە موطابئق حادیثلرە تابیع اۇلونابیلیر. آما بو، حادیثلرە دگیل، قورئانا تابیع اۇلماق آنلامئنا گلیر. زیرا اۇنلارا قورئان ایلە موطابئق اۇلدوغو ایچین تابیع اۇلونموشتور. آما قورئانا موحالیف اۇلان حادیثلرە تابیع اۇلوناماز. چۆنکی قورئان نبییە دگیل رسولە ایطاعات أمرەدییۇر. رسولە ایطاعات ایسە (نبییە ایسناد أدیلن حادیثلرە تابیع اۇلاراق دگیل) آنجاق رسولۆن حادیثلری اۇلان قورئانا تابیع اۇلاراق ساغلانابیلیر.
بوندان دۇلایئدئر کی، تک باشئنا نبییە ایسناد أدیلن حادیثلرلە عامل أدیلەمز. یالنئزجا بو حادیثلرە دایاناراق حۆکۆم بینا أدیلەمز (أدیلمەملیدیر). آما بو دوروم “نبییە ایسناد أدیلن هر حادیثی همن رددەتملیییز” آنلامئنا دا گلمز. چۆنکی قورئانا موطابئق یۆزلرجە /بینلرجە نبی سؤزۆ (حادیثی) مەوجودتور. بو حادیثلرین قورئانا اویغونلوغونو تدقیق أتمەدن قابول أتمک پرۇبلم اۇلدوغو گیبی بو تدقیقی یاپمادان رددەتمک دە پرۇبلم اۇلابیلیر. چۆنکی رددەدیلن بو حادیث قورئانا موطابئق بیر حۆکۆم ایحتیوا أتمیش اۇلابیلیر. بو دورومدا ایسە قورئانئن حۆکمۆ رددەدیلمیش اۇلور. یاعنی نبییە ایعتیراض أدییۇروم ظاننئیلا (فارقئندا اۇلمادان) رسولە ایعتیراض أدیلمیش اۇلور. بو دا تۆم عامللرین هبا اۇلماسئنا نەدن اۇلور. “حوجورات؛ 1-3” آیتلری آصحابئن شاحصئندا تۆم مۆمینلری بو قۇنودا اویارماقتادئر (بو قۇنو بؤلۆم سۇنوندا اؤزل اۇلاراق ایضاح أدیلەجکتیر).
دەمک کی نبییە ایسناد أدیلن حادیثلر (قورئانا اویغونلوغو تدقیق أدیلمەدن) نە همن قابول أدیلملی نە دە همن رددەدیلملیدیر. اؤنجەلیکلە قورئان ایلە موطابئق اۇلوپ اۇلمادئغئ تدقیق أدیلملیدیر. زیرا گۆزل گؤرۆنن باعضئ حادیثلر، قورئانا آیقئرئ اۇلابیلەجگی گیبی اؤیلە گؤرۆنمەین باعضئ حادیثلر دە قورئان حۆکمۆنۆ ایظهار أتمیش اۇلابیلیر. بو نەدنلە ایی تدقیق أدیلملیدیر. آما قورئانا آیقئرئلئغئ کسین اۇلاراق تثبیت أدیلن حادیثلرین رددی قۇنوسوندا دا ترددۆد گؤستریلمەملیدیر. یاعنی هیچبیر سؤز رسولۆن حادیثلری اۇلان قورئانئن اؤنۆنە گچیریلمەملیدیر.
قورئان، آللاەتان گلن بیر کیتابتئر. یاعنی آللاە کلامئدئر. بونا شۆبهە یۇق. آما قورئان حاینئ زاماندا رسولۆن دە بەیانئدئر. آللاە، رسول موحاممدە آیتلرینی واحیەتمیش (قالبینە ایلقا أتمیش)، رسول دە کندیسینە واحیەدیلن بو آیتلری اینسانلارا بەیان (تبلیغ) أتمیشتیر. اینسانلئق عالمی تۆم بو آیتلری رسول موحاممدین آغزئندان (اۇنون بەیانئ /حادیثلری اۇلاراق) ایشیتمیشتیر. رسولۆن بەیانئ اۇلماقسئزئن بیزە اینتیقال أدن هرحانگی بیر آیت (آللاە کلامئ) اۇلمامئشتئر. اۇلاماز. قئساجا آللاهئن کلامئ اۇلان قورئان، اینسانلئق عالمینە رسولۆن بەیانئ ایلە (اۇنون آغزئندان) اینتیقال أتمیشتیر. اۇنو آللاەتان آلئپ بیزە بەیان ژدن رسولدۆر.
بو دەمکتیر کی قورئان، (نبینین دگیل) رسولۆن حادیثلریدیر. “گرچک صاحیح حادیثلر، أن گۆزل حادیثلر” رسول موحاممدین واحیە دایالئ، ایشتە بو حادیثلردیر (آیتلر). آیتلر ایچین بؤیلە بیر نیتەلەمە یاپماق یاعنی قورئان ایچین؛ “حادیث، أن گۆزل حادیثلر” ایفادەسینی قوللانماق بیزیم یاپتئغئمئز بیر نیتەلەمە وەیا بیزیم یاپتئغئمئز بیر یۇروم دگیلدیر. بو نیتەلەمە بیذذات قورئانا عائیدتیر:
آللاە، سؤزۆن أن گۆزلینی (أن گۆزل حادیثی) بیربیرییلە اویوملو /آهنکلی بیر کیتاب اۇلاراق ایندیردی. راببینە حاشیەت دویانلار اۇنو (اۇقورکن) دریلری اۆرپریر. سۇنرا دریلری وە قالبلری (یینە) آللاهئ آناراق (اۇنونلا) یاتئشئر. دیلەین کیمسەیی آللاە ایشتە بو کیتابلا هیدایت أدر. آللاە، کیمین ساپئتماسئنا ایذین وریرسە آرتئق اۇنا هیدایت أدن اۇلماز. (زۆمر سورەسی؛ 23)
اۇ حالدە رسولە ایطاعات، نبییە ایسناد أدیلن سؤزلرە (کلاسیک حادیثلرە) تابیع اۇلاراق دگیل، رسولۆن حادیثلری اۇلان قورئانا تابیع اۇلاراق ساغلاناجاقتئر. چۆنکی قورئان رسولۆن سؤزلریدیر (رسولۆن حادیثلریدیر):
شۆبهەسیز کی اۇ (قورئان)، چۇق شرفلی بیر رسولۆن سؤزۆدۆر. اۇ بیر شاعیر سؤزۆ دگیلدیر. نە قادار دا آز (آزئنئز) ایمان أدییۇرسونوز. اۇ بیر کاهین سؤزۆ دە دگیلدیر. نە قادار دا آز (آزئنئز) دۆشۆنۆیۇرسونوز. اۇ، عالملرین راببیندن ایندیریلمیشتیر. (حاققا سورەسی؛ 43-40)
دەمک کی قورئان، شرفلی بیر رسولۆن سؤزۆدۆر. بوراداکی رسول، هم رسولوللاە هم جبرائیل اۇلابیلیر. حالبوکی قورئانئن آللاە کلامئ اۇلدوغو کسیندیر. آما گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە بو آیتلردە “رسولۆن سؤزۆ” دەنیلەرک رسولە نیسبت أدیلمیشتیر. چۆنکی اۇنو گتیرن بیر رسولدۆر. اینسانلئق عالمی قورئانئ باشتان سۇنا قادار رسولۆن آغزئندان (اۇنون حادیثی اۇلاراق) ایشیتمیشتیر. دۇلایئسئیلا قورئانئن “آللاە کلامئ، رسول بەیانئ” اۇلدوغو کسیندیر. بو قۇنودا هیچبیر شۆبهەمیز یۇقتور.
اؤزتلەمک گرکیرسە، قورئان آیتلرینین؛
- رسول موحاممدین بەیانئ (یاعنی رسولۆن حادیثلری) اۇلدوغو،
- بونلارئن واحیە دایالئ (آللاها عائید) اۇلدوغو،
- تۆمۆنۆن ایضاحئ قۇروما آلتئندا اۇلدوغو؛ کسیندیر.
دەمک کی نبینین حادیثلری ایلە رسولۆن حادیثلرینی آیئرت أتمک گرکیر. بو آماچلا بیز بو کیتابئمئزدا؛ “رسولۆن حادیثلری” وە “نبینین حادیثلری” شکلیندە ایکی فارقلئ قاورام قوللانئیۇروز. “رسولۆن حادیثلری”؛ رسول موحاممدین واحیە دایالئ اۇلدوغو کسین اۇلان سؤزلرینی (قورئانئ) وە “نبینین حادیثلری” ایسە اۇنون قورئان دئشئ سؤزلرینی ایفادە أدر. “نبینین حادیثلری” ایچین “نبییە ایسناد أدیلن سؤزلر /حادیثلر”، “کلاسیک حادیثلر” وەیا قئساجا “حادیث” ایفادەلرینی دە قوللاندئق. آما کلاسیک حادیثلر ایچین آصلا رسولۆن حادیثلری” ایفادەسینی قوللانمادئق. دۇلایئسئیلا بو ایفادەلر قارئشتئرئلمامالئدئر.
اۇ حالدە قورئان ایچین “رسول موحاممدین حادیثلری” دەمک، داحا دۇغروسو بونون بؤیلە اۇلدوغونو هیچ حاطئردان چئقارماماق گرکیر. بو سایەدە هم رسولە ایطاعاتین آنجاق رسولۆن حادیثلری اۇلان قورئانا تابیع اۇلماقلا ساغلانابیلەجگینی آنلار هم دە بونون آصلئندا آللاها یاپئلمئش بیر ایطاعات اۇلدوغونو قاورایابیلیریز. زیرا آللاها ایطاعات ایجین رسولۆن حادیثلرینە (قورئانا) تابیع اۇلماق شارطتئر. چۆنکی رسول بو حادیثلری کندی هواسئندان سؤیلەمیش دگیلدیر:
اۇ (رسول)، کندی هواسئندان قۇنوشماز (نوطوق آتماز). اۇنون بیلدیردیکلری کندیسینە واحیەدیلندن باشقا (بیر شەی) دگیلدیر. (نجم سورەسی؛ 3-2)
رسول، واحیە دایالئ بو سؤزلری آللاەتان آلدئغئ گیبی (هیچبیر شەی قاتمادان) اینسانلارا ایلتمیشتیر. أگر اۇ، بو سؤزلرە کندیندن باعضئ شەیلر قاتمئش اۇلسایدئ، آللاە اۇنون شاە دامارئنئ قۇپارئر وە جانئنئ همن تسلیم آلئردئ:
أگر (اۇ رسول) بیزە قارشئ باعضئ سؤزلر قاتمئش (ایسناد أتمیش) اۇلسایدئ، بیز اۇنون بۇینونو یاقالار دا شاە دامارئنئ قۇپارئردئق. هیچ بیرینیز دە اۇنو قۇرویامازدئ! (حاققا سورەسی؛ 47-44)
اۇ حالدە بیر سؤزۆن /حادیثین دین قۇنوسوندا باغلایئجئ اۇلابیلمەسی ایچین بو سؤزۆن /حادیثین موطلاقا رسول موحاممد طارافئندان بەیان أدیلمیش اۇلماسئ گرکیر. چۆنکی دینین موطلاق صاحیبی آللاەتئر وە آللاە بۆتۆن أمیرلرینی بیزە رسولۆ موحاممد (ع) واسئطاسئیلا ایلتمیشتیر. دۇلایئسئیلا رسول موحاممدین بەیانئ اۇلماقسئزئن (اۇنون آغزئندان چئقماقسئزئن) بیزە اینتیقال أدن هرحانگی بیر آللاە بویروغو اۇلمامئشتئر. اۇلاماز. ایشتە قورئان، بو نیتەلیکلرە صاحیب اۇلان یگانە سؤزدۆر (حادیثتیر). بو نەدنلە دە مۆمینلر ایچین موطلاق اۇلاراق باغلایئجئدئر. آما قورئاندان باشقا بو نیتەلیکلرە صاحیب (آللاهئن کلامئ، رسولۆن بەیانئ) اۇلان هیچبیر سؤز یۇقتور. بیر باشقا ایفادە ایلە سؤیلەرسک، مۆمینلر ایچین رسولۆن حادیثلری اۇلان قورئاندان باشقا (موطلاق) باغلایئجئ بیر سؤز یۇقتور. اۇ حالدە قورئانا تابیع اۇلماق موطلاق اۇلاراق شارطتئر. چۆنکی رسولە ایطاعاتین (وە دۇلایئسئیلا آللاها ایطاعاتین) باشقا بیر یۇلو یۇقتور. آما بو دوروم عاینئ زاماندا قورئان دئشئندا ایطاعاتی زۇرونلو اۇلان باشقا بیر سؤزۆن دە اۇلمادئغئنئ گؤستریر.
