بوندان دۇلایئدئر کی، آصئل دیققات أدیلمەسی گرکن حوصوص قورئانئن نبی وە رسول کلیمەلرینی حانگی باغلامدا اۇرتاق قوللاندئغئ دگیل، حانگی باغلامدا اۇرتاق قوللانمادئغئدئر. یاعنی بو کلیمەلر ایلە پەیغامبر اۇلان ذاتلارئن حانگی واصئفلارئ اؤن پلانا آلئنئیۇر؟ بونا باقئلمالئدئر. بونون ایچین دە بو کلیمەلرین قورال اۇلاراق قوللانئلدئغئ آیتلردەکی باغلاما دیققات أدیلملیدیر. بؤیلە باقئلئنجا فارقلئلاشان یؤنلرین قۇلایلئقلا تثبیت أدیلەبیلدیگی گؤرۆلۆر. شؤیلە کی:
قورئان (موعتاد اۇلاراق) دائیما رسولە ایطاعات أمرەدر. یاعنی ایطاعاتی أمرەدن آیتلردە (باعضن نبی باعضن رسول دگیل) دائیما رسول کلیمەسی قوللانئلئر. بو آیتلرین هیچبیریندە نبی کلیمەسی قوللانئلماز. کذا ایتتیبایئ أمرەدن آیتلردە قوللانئلان کلیمە دە (باعضن نبی باعضن رسول دگیل) دائیما رسول اۇلور. کذا ایلاهی قۇروما آلتئندا اۇلان، عیصیان أدیلمەمەسی گرکن، اؤرنک آلئنماسئ گرکن وە آیتلری اۇقویان /تبلیغ أدن دە دائیما رسولدۆر. قورئاندا بو آلتئ حوصوصون (ایلاهی قۇروما، ایطاعات، ایتتیباع، عیصیان، اؤرنکلیک وە تبلیغ) ذیکرەدیلدیگی تۆم آیتلردە قوللانئلان کلیمە قورال اۇلاراق رسولدۆر. بو آیتلرین هیچبیریندە نبی کلیمەسی بولونماز. آما بونا قارشئ حض. پەیغامبرین یانئلغئلارئنئن ذیکرەدیلدیگی وە اویارئلدئغئ آیتلردە قوللانئلان کلیمە دە نبی اۇلور. بو آیتلرین هیچبیریندە آصلا رسول کلیمەسی بولونماز. تبلیغ ایلە ایلگیلی آیتلردە قوللانئلان کلیمە دە دائیما رسول اۇلور. حاتتا بیرچۇق آیت رسولۆن یوموشونون سادەجە تبلیغ اۇلدوغونو بیلدیریر.
بشری یاشام وە عائیلەوی قۇنولارئن آنلاتئلدئغئ آیتلردە قوللانئلان کلیمە دە نبیدیر. نبی ایفادەسی بو آنلامدا (سانکی) بشر موحاممدی ایفادە أدییۇر گیبیدیر. مثەلا أوینە میسافیر گیدیلن، بو میسافیرلرین گچ ساعاتلرە قادار قالماسئندان راحاتسئز اۇلان، آما بو راحاتسئزلئغئنئ اۇنلارا ایفادە أدەمەین /چکینن نبیدیر. کذا أشلری ایلە سۇرون یاشایان وە حاتتا اۇنلارلا تارتئشان دا نبیدیر. چۆنکی بونلار ریسالت یوموشو (رسوللۆک) ایلە ایلگیلی حوصوصلار دگیلدیر. آما “أی نبی أشلری!” شکلیندە أشلرینە حیطاب حیطاب أدیلن آیتلردە بیلەایطاعاتین أمرەدیلدیگی بؤلۆملردە قوللانئلان کلیمە دائیما رسول اۇلور. یاعنی فارقلئلاشان آلان (عاینئ آیت ایچیندە بیلە) همن بللی اۇلور. اۇ حالدە نبی وە رسولۆن اۇرتاق وە فارقلئلاشان آلانلارئنئ (قورئانئن وردیگی نت تابلۇ سایەسیندە) شو شکیلدە شماتیزە أدەبیلیریز:
دەمک کی رسول ایلە نبی آراسئندا اۇرتاق اۇلدوغو ظاننەدیلن اؤزللیکلر، آصلئندا رسول ایلە نبی آراسئنداکی اۇرتاق اؤزللیکلر دگیل، نبی-رسول اۇلان ذاتلارئن اۇرتاق اؤزللیگیدیر. طئبقئ آننە، قئز، تەیزە وە حالا آراسئندا وار اۇلدوغو ظاننەدیلن اۇرتاق اؤزللیکلرین بونلارئن دگیل، قادئنلارئن اۇرتاق اؤزللیگی اۇلدوغو گیبی. آننە، حالا وە تەیزە گیبی کلیمەلر قادئنلارئن فارقلئ یؤنلرینی وورغولایان کلیمەلردیر. بیر قادئن عاینئ آندا هم آننە، هم (بیرینین) قئزئ، هم أش، هم حالا /تەیزە اۇلابیلیر. آما بونلارئن هر بیری (باعضئ اۇرتاق اۆزللیکلرە راغمن) فارقلئ شەیلردیر.
ناسئل کی آننە، حالا، تەیزە کلیمەلری؛ قادئنلارئن فارقلئ حاللرینی یانسئتئر، نبی وە رسول کلیمەلری دە پەیغامبرلرین آیرئشان یؤنلرینی ایفادە أدر. دۇلایئسئیلا بو کلیمەلر اۇرتاق اؤزللیکلردن زیادە فارقلئلئغئ ایفادە أدن قاوراملاردئر. بیرچۇق قادئن عاینئ آندا هم أش هم آننە اۇلابیلیر. آما اۇ، قۇجاسئنا قارشئ أش، چۇجوغونا قارشئ آننەدیر. آننەلیک وە أشلیک آصلا عاینئ شەیلر دگیلدیر. (بو تشبیهین مانطئقسال بیر ایلیشکی ایچین یاپئلدئغئنئ اونوتماماق شارطئیلا) هم نبی هم رسول اۇلان پەیغامبرلر، کیتابئ آللاەتان آلئرکن نبی، آلدئغئ بو کیتابئ بیزە تبلیغ أدرکن رسول اۇلورلار. یاعنی رسوللۆک پەیغامبرلرین بیزە دؤنۆک اۇلان یؤنۆدۆر. وە ایشتە رسولە ایطاعات /ایتتیباع أمرینین نەدنی دە بودور. چۆنکی قورئانئ تبلیغ أدن رسولدۆر.
بو بؤلۆمۆ یوقارئدا ایضاح أتمەیە چالئشتئغئمئز حوصوصلارئ اؤزتلەر نیتەلیکتەکی شو آلئنتئلارلا بیتیرمک ایستییۇروز:
“بوراداکی قوللانئمدان نبی ایلە رسول آراسئندا نیتەلیک دگیلسە بیلە نیجەلیک وە یوموش فارقئ بولوندوغو سۇنوجونا وارئلابیلیر (“حاج؛ 51” بو سۇنوجو پکیشتیرمکتەدیر). دگیلسە نیتەلیک آچئسئندان هر رسول؛ نبی وە هر نبی؛ رسولدۆر.
“قایناغئندان هدفینە دۇغرو اوزایئپ گیدن” آنلامئنا گلن “ر-س-ل” کؤکۆندن تۆرتیلن “رسول” ایلە “بیر یردن بیر یرە اینتیقال” آنلامئنا گلن “ن-ب-ء” کؤکۆندن تۆرتیلن “نبی” آراسئنداکی فارق، شؤیلە آچئقلانابیلیر؛ “رسول”دە؛ “حابرجی” اؤنە چئقارکن، “نبی”دە؛ “حابر” اؤنە چئقماقتادئر. بیرینجیدە وورغو؛ “حابری تاشئیانا”، ایکینجیدە ایسە وورغو؛ “حابرین کندیسینە”دیر. اوصولجۆلرین ائصطئلاحئندا دا “نۆبووت” سادەجە واحیە موحاطاب اۇلان “حابرجی”، “ریسالت” ایسە موحاطاب اۇلدوغو واحیی اینسانلارا ایلتمکلە واظیفەلندیریلن “ألچی” ایچین قوللانئلئر. قورئاندا گنللیکلە حض. پەیغامبرین شاحصئیلا ایلگیلی حیطابلاردا؛ “نبی”، یوموشویلا ایلگیلی حیطابلاردا؛ “رسول” قوللانئلئرسا دا بیربیرینین یرینە قوللانئلدئغئ دا اۇلموشتور.
آیتتەکی “علی النبی”دن یۇلا چئقاراق بۆتۆنجۆل بیر اۇقومایلا شو سۇنوجا اولاشئیۇروز: صالات نۆبووتەدیر، ایطاعات ریسالتە.”
یوقارئداکی بو آلئنتئ، قۇنویو اؤزتلەر نیتەلیکتەدیر. گرچکتن دە بۆتۆنجۆل بیر اۇقوما یاپتئغئمئز زامان واردئغئمئز سۇنوچ شو اۇلویۇر: قورئان؛ نبییە سایغئیئ وە رسولە ایسە ایطاعات وە ایتتیبایئ أمرەدییۇر. واحیی آلان وە تاطبیق أدن نبی، بیزە تبلیغ أدن ایسە رسولدۆر. بو دورومون بیز مۆمینلر ایچین پراتیک سۇنوجو ایطاعات أدیلەجک أدیلەجک اۇلانئن قورئان اۇلماسئدئر.
رسولۆن حادیثلری می؟
نبینین حادیثلری می؟
حادیث کلیمەسینین لۆغاتتەکی قارشئلئغئ “سؤز”دۆر. آما پراتیکتە حادیث دەنیلدیگی زامان حض. پەیغامبرین سؤزلری عاقلا گلیر. حالبوکی حادیث؛ حض. پەیغامبرە، آصحابا وە حاتتا تابیعینە ایسناد أدیلن سؤز، فیعیل وە تاقریرلردیر. یاعنی حادیثلرین تۆمۆ نبییە ایسناد أدیلن مرفوع حادیثلر دگیلدیر. آصحابا (مەوقوف) وە تابیعینە (ماقطوع) ایسناد أدیلن حادیثلر دە واردئر. دۇلایئسئیلا حادیثلرین اؤنملی بیر بؤلۆمۆ نبییە ایسناد أدیلمەدیگی گیبی نبییە ایسناد أدیلنلر دە بیلفیعیل نبینین سؤزلری دگیلدیر. نبییە ایسناد أدیلن سؤز، فیعیل وە تاقریرلردیر. بونلارئن نبییە عائیدیەتی کسین دگیلدیر. آما کسین اۇلسا بیلە (قورئانئن نبییە ایطاعات أمری وە /وەیا نبییی اؤرنک آلما تاوصیەسی بولونمادئغئ ایچین) بونلار موطلاق باغلایئجئ اۇلامازلار (تک باشئنا). بونونلا بیرلیکتە قورئان ایلە موطابئق حادیثلرە تابیع اۇلونابیلیر. آما بو، حادیثلرە دگیل، قورئانا تابیع اۇلماق آنلامئنا گلیر. زیرا اۇنلارا قورئان ایلە موطابئق اۇلدوغو ایچین تابیع اۇلونموشتور. آما قورئانا موحالیف اۇلان حادیثلرە تابیع اۇلوناماز. چۆنکی قورئان نبییە دگیل رسولە ایطاعات أمرەدییۇر. رسولە ایطاعات ایسە (نبییە ایسناد أدیلن حادیثلرە تابیع اۇلاراق دگیل) آنجاق رسولۆن حادیثلری اۇلان قورئانا تابیع اۇلاراق ساغلانابیلیر.
بوندان دۇلایئدئر کی، تک باشئنا نبییە ایسناد أدیلن حادیثلرلە عامل أدیلەمز. یالنئزجا بو حادیثلرە دایاناراق حۆکۆم بینا أدیلەمز (أدیلمەملیدیر). آما بو دوروم “نبییە ایسناد أدیلن هر حادیثی همن رددەتملیییز” آنلامئنا دا گلمز. چۆنکی قورئانا موطابئق یۆزلرجە /بینلرجە نبی سؤزۆ (حادیثی) مەوجودتور. بو حادیثلرین قورئانا اویغونلوغونو تدقیق أتمەدن قابول أتمک پرۇبلم اۇلدوغو گیبی بو تدقیقی یاپمادان رددەتمک دە پرۇبلم اۇلابیلیر. چۆنکی رددەدیلن بو حادیث قورئانا موطابئق بیر حۆکۆم ایحتیوا أتمیش اۇلابیلیر. بو دورومدا ایسە قورئانئن حۆکمۆ رددەدیلمیش اۇلور. یاعنی نبییە ایعتیراض أدییۇروم ظاننئیلا (فارقئندا اۇلمادان) رسولە ایعتیراض أدیلمیش اۇلور. بو دا تۆم عامللرین هبا اۇلماسئنا نەدن اۇلور. “حوجورات؛ 1-3” آیتلری آصحابئن شاحصئندا تۆم مۆمینلری بو قۇنودا اویارماقتادئر (بو قۇنو بؤلۆم سۇنوندا اؤزل اۇلاراق ایضاح أدیلەجکتیر).
