داحا سۇنراکی آیتلردە ایسە، آللاها وە رسولۆنە ایطاعات أمرەدیلیر. آنجاق آللاها وە رسولۆنە ایطاعاتین أمرەدیلدیگی سورەنین 28-33-نجۆ آیتلریندە دیققات چکیجی بیر اؤرگۆ بولونور. آیتلر؛ “أی نبی!” وەیا “أی نبی حانئملارئ” دییە باشلادئغئ حالدە آیتلرین دوامئندا؛ “آللاها وە رسولۆنە ایطاعات أدین!” بویرولور. یاعنی؛ “أی نبی حانئملارئ!” حیطابئ ایلە باشلایان بو آیتلردە “أشینیزە وەیا نبییە ایطاعات أدین” أمری دگیل، “آللاها وە رسولۆنە ایطاعات أدین” أمری یر آلئر (آیتلری بو گؤزلە اۇقویالئم):
أی نبی! أشلرینە دە کی: “أگر دۆنیا دیرلیگینی وە سۆسۆنۆ ایستییۇرسانئز، گلین سیزە بۇشانما بدللرینیزی ورەییم دە سیزی گۆزللیکلە سالئورەییم. یۇق أگر آللاهئ وە رسولۆنۆ وە آحیرت یوردونو دیلییۇرسانئز آللاە، ایچینیزدن گۆزل داورانانلار ایچین بۆیۆک بیر مۆکافات حاضئرلامئشتئر.” (آحزاب سورەسی؛ 29-28)
أی نبی حانئملارئ! سیزدن کیم آچئق بیر هایلازلئق یاپارسا، اۇنون عاذابئ ایکی قاتئنا چئقارئلئر. بو، آللاها گؤرە قۇلایدئر. سیزدن کیم، آللاها وە رسولۆنە ایطاعات أدر وە یارارلئ ایش یاپارسا اۇنا مۆکافاتئنئ ایکی قات وریریز. وە اۇنا (جننتتە) بۇل رئزئق حاضئرلامئشئزدئر. (آحزاب سورەسی؛ 31-30)
أی نبی حانئملارئ! سیز، قادئنلاردان هرحانگی بیری گیبی دگیلسینیز. أگر (آللاەتان) قۇرقویۇرسانئز (یابانجئ أرککلرە قارشئ) چکیجی بیر أدا ایلە قۇنوشمایئن؛ سۇنرا قالبیندە حاستالئق بولونان کیمسە اۆمیدە قاپئلئر. گۆزل سؤز سؤیلەیین. أولرینیزدە اۇتورون، أسکی جاهیلیە عادتیندە اۇلدوغو گیبی آچئلئپ ساچئلمایئن. نامازئ قئلئن، زکاتئ ورین، آللاها وە رسولۆنە ایطاعات أدین. أی أهلی بەیت! آللاە سیزدن، سادەجە گۆناهئ گیدرمک وە سیزی ترتمیز یاپماق ایستییۇر. (آحزاب سورەسی؛ 33-32)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە قورئانئن نبییە دگیل دە رسولە ایطاعات ایستەدیگینی سادەجە بو آیتلرە باقاراق بیلە آنلایابیلیریز. نیتەکیم بو آیتلردەکی نبی وە رسول باغلامئنئ بیرآز داحا اؤن پلانا آلئرساق (آیتلری بو گؤزلە تکرار اۇقورساق) قۇنویو داحا نت گؤرەبیلیریز. شؤیلە کی:
أی نبی! أشلرینە دە کی: “… أگر آللاهئ وە رسولۆنۆ وە آحیرت یوردونو دیلییۇرسانئز…” (آحزاب سورەسی؛ 29-28)
“أی نبی حانئملارئ!.. سیزدن کیم آللاها وە رسولۆنە ایطاعات أدر وە یارارلئ ایش یاپارسا اۇنا مۆکافاتئنئ ایکی قات وریریز…” (آحزاب سورەسی؛ 31-30)
أی نبی حانئملارئ!.. نامازئ قئلئن، زکاتئ ورین، آللاها وە رسولۆنە ایطاعات أدین! (آحزاب سورەسی؛ 33-32)
دیققات أدیلەجگی اۆزەرە؛ “أی نبی!” وەیا “أی نبی حانئملارئ!” دییە باشلایان بو اۆچ آیتین اۆچۆندە دە حیطاب نبی کلیمەسی ایلە باشلادئغئ حالدە ایطاعات رسولە ایستنییۇر. داحا دۇغروسو حیطابداکی کلیمە نبی اۇلدوغو حالدە ایطاعاتین ایستندیگی یردە قوللانئلان کلیمە دائیما رسول اۇلویۇر. حیطابتاکی نبی کلیمەسینە عاطئفتا؛ “اۇنا ایطاعات أدین” وەیا “أشینیزە ایطاعات أدین” وەیا “نبییە ایطاعات أدین” بویرولمویۇر. دائیما رسولە ایطاعات أمرەدیلییۇر.
اۇیسا سورەنین 40-نجئ آیتیندە دە بویرولدوغو اۆزەرە نبی موحاممد ایلە رسول موحاممد عاینئ شاحئصتئر. آما بونا راغمن ایطاعاتین أمرەدیلدیگی بؤلۆملردە هیچبیر زامان نبی کلیمەسی قوللانئلمئیۇر. دەمک کی نبی ایلە رسول آراسئندا چۇق اؤنملی بیر فارق وار. یۇقسا حیطاب نبی کلیمەسی ایلە باشلادئغئ حالدە ایطاعاتین أمرەدیلدیگی بؤلۆمدە (اۆچ آیتتە دە) آدرس رسولە دؤنمزدی. چۆنکی آللاهئن آیتلرینی ایلتن (ایطاعات أدیلەجک اۇلان) نبی دگیل، رسولدۆر. بو نەدنلە عیصیان ژدیلمەمەسی گرکن دە رسولدۆر (ألچیدیر). هیچبیر مۆمین رسولۆن گتیردیگی آیتلرە (حۆکۆملرە) موحالفت أدەمز. عاکسی حالدە رسولە عیصیان أتمیش اۇلور. نیتەکیم سورەنین 36-نجئ آیتی شؤیلەدیر:
آللاە وە رسولۆ بیر ایشە حۆکۆم وردیگی زامان، اینانمئش بیر أرکک وە قادئنا اۇ ایشی کندی ایستکلرینە گؤرە سچمە حاققئ یۇقتور. هر کیم آللاە وە رسولۆنە قارشئ گلیرسە، آپآچئق بیر ساپئقلئغا دۆشمۆش اۇلور. (آحزاب سورەسی؛ 36)
سورەنین 40-نجئ آیتیندە موحاممدین (ع) آللاهئن رسولۆ وە نبیلرین سۇنونجوسو اۇلدوغو بیلدیریلیر:
موحاممد، سیزین أرککلرینیزدن هیچبیرینین باباسئ دگیلدیر. لاکین اۇ، آللاهئن رسولۆ وە نبیلرین سۇنونجوسودور. آللاە هر شەیی حاققئیلا بیلندیر. (آحزاب سورەسی؛ 40)
بو آیتتە موحاممدین (ع) 3 کیملیگی ذیکرەدیلیر:
- عابدوللاهئن اۇغلو موحاممد،
- رسول موحاممد،
- نبی موحاممد (ع)
موحاممد، اۇنون دۇغوموندان اؤلۆمۆنە قادار وار اۇلان کیملیگیدیر (عابدوللاهئن اۇغلو موحاممد). نبیلیک ایسە قورئانئن واحیەدیلمەیە باشلاماسئ ایلە بیرلیکتە (یاعنی 40 یاشئندان ایعتیبارن) اۇنا وریلن وە اؤلۆمۆنە قادار دا اۆزەریندە تاشئیاجاغئ بیر عونواندئر (ماقام). رسوللۆک ایسە نبیلیک ماقامئنا گتیریلدیکتن سۇنرا (آرالئقلئ اۇلاراق) یاپتئغئ /یاپاجاغئ یوموشتور. اۇ؛ اویورکن، یەمک یەرکن، ناماز قئلارکن (هر حالۆکاردا) نبیدیر. آما یالنئزجا آیتلری تبلیغ أدرکن رسولدۆر. ایشتە رسول موحاممدە ایطاعات أتمک، تبلیغ أتتیگی بو آیتلر نەدنییلە زۇرونلودور. چۆنکی بو آیتلر اۇنون شاحصی گؤرۆشلری دگیلدیر. آللاەتان آلدئغئ واحیدیر.
سورەنین 53-نجۆ آیتیندە نبینین شاحصئنئ راحاتسئز أدن باعضئ داورانئشلاردان باحثەدیلمکتە وە مۆمینلرین بو طارز داورانئشلاردان قاچئنماسئ گرکتیگی بیلدیریلمکتەدیر. آیتین سۇنوندا ایسە کندیسیندن سۇنرا نبی-رسولۆنۆن حانئملارئ ایلە أولنمەنین کسینلیکلە جائیز اۇلمادئغئ، بونون بۆیۆک بیر گۆناە اۇلدوغو بیلدیریلمکتەدیر:
أی ایمان أدنلر! سیز زامانئنئ گؤزتلەمکسیزین، بیر یەمگە داعوت أدیلمەدیکچە، نبینین أوینە گیرمەیین. آنجاق داعوت أدیلدیگینیز واقیت گیرین، یەمگی یەدیگینیزدە دە همن داغئلئن، صؤحبتە دالمایئن. چۆنکی بو حارەکتینیز نبییی اۆزمکتە، فاقاط اۇ (سیزە بونو سؤیلەمکتن) اوتانماقتادئر. آما آللاە، حاققئ سؤیلەمکتن چکینمز. اۇنلارا (أشلرینە) بیر شەی سۇراجاغئنئز زامان پردە آرقاسئندان سۇرون. بؤیلە یاپمانئز هم سیزین قالبلرینیز هم اۇنلارئن قالبلری ایچین داحا تمیزدیر. سیزین آللاهئن رسولۆنۆ اۆزمەنیز وە کندیسیندن سۇنرا اۇنون حانئملارئنئ نیکاحلامانئز آصلا جائیز اۇلاماز. چۆنکی بو آللاە قاتئندا بۆیۆکتۆر (بۆیۆک بیر گۆناەتئر). (آحزاب سورەسی؛ 53)
بو آیتلردە، باعضئ مۆمینلرین نبییی اۆزەجک داورانئشلاردا بولوندوغو بیلدیریلمکتە وە اۇنلارئن بونلاردان قاچئنمالارئ ایستنمکتەدیر. دیققات أدیلەجگی اۆزەرە ایقامت أدیلن أو (رسولۆن دگیل) نبینین أویدیر. بنزەر شکیلدە یەمک سۇنراسئ فاضلا قالئناراق راحاتسئز أدیلن دە (رسول دگیل) نبیدیر. دەمک کی نبی ایفادەسی ریسالتلە ایلگیلی اۇلمایان قۇنولاردا (دۆنیەوی ایشلرلە ایلگیلی) قوللانئلماقتادئر. زیرا أشلری ایچین قوللانئلان ایفادە دە دائیما “نبینین أشلری” شکلیندە اۇلموشتور. آما اۇنلارلا باشقا کیمسەنین أولنەمەیەجگینی بیلدیرن آیتتە ایسە؛ “آللاهئن رسولۆنۆ اۆزمەنیز وە کندیسیندن سۇنرا اۇنون حانئملارئنئ نیکاحلامانئز آصلا جائیز اۇلاماز” دەنیلمیشتیر. بو (ایستیثنا) دیققات چکیجیدیر.
قورئاندا، حض. پەیغامبرین ذیکرەدیلدیگی یرلردە باعضن نبی، باعضن رسول، باعضن “موحاممد” وە باعضن دە “قول /قولوموز” ایفادەلری یر آلمئشتئر. آما حیطابلار (باغلامئنا اویغون اۇلاراق) دائیما یا “أی نبی!” یا دا “أی رسول!” شکلیندە یاپئلمئشتئر. هیچبیر آیتتە “أی موحاممد!” شکلیندە بیر حیطاب یاپئلمامئشتئر. حانئملارئ ایچین دە هیچبیر آیتتە “أی رسولۆن حانئملارئ!” دەنیلمەمیشتیر. “أی نبینین حانئملارئ!” دەنیلمیشتیر. آما “آحزاب؛ 53″تە بیلدیریلن؛ “اۇندان سۇنرا حانئملارئ ایلە أولنەمزسینیز” بویروغو، رسولە عاطئفلا یاپئلمئشتئر.
