7-نجی دلیل (کیتاب وە حیکمتین کسین اؤگرتیلمیش اۇلماسئ، مۆتواتیر ناقیل):
یوقارئدا ذیکرەدیلن ایلگیلی آیتلر “رسول، کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتتی /اؤگرتیر” بویورویۇر. یاعنی اؤگرتمە فیعیلینین سادەجە کیتابلا دگیل، حیکمتلە دە ایرتیباطئ واردئر. (یعلم الکتاب والحکمة) دەمک کی رسول، کیتابئ دا حیکمتی دە کسین اۇلاراق اؤگرتمیشتیر. یاعنی کیتابئن اؤگرتیلمەسی کسین، حیکمتین اؤگرتیلمەسی شۆبهەلی دگیلدیر. کیتاب دا حیکمت دە، مۆمینلرە کسین اۇلاراق اؤگرتیلمیشتیر (اینتیقال أتمیشتیر).
اۇ حالدە رسول، کیتابئ بیزە ناسئل اؤگرتتی ایسە حیکمتی دە اؤیلە اؤگرتمیشتیر. بیر باشقا ایفادە ایلە سؤیلەرسک، کیتاب رسولدن بیزە ناسئل اینتیقال أتتی ایسە، حیکمت دە اؤیلە اینتیقال أتمیش اۇلمالئدئر. کیتابئن اینتیقالی مۆتواتیرن اۇلدوغونا گؤرە حیکمتین اینتیقالی دە مۆتواتیرن اینتیقال أدن شەیلر اۇلمالئدئر. اۆستەلیک بونلار قورئان ایلە دە ایرتیباطلئ اۇلمالئدئر. اۇ حالدە نەدیر بونلار؟
رسولوللاەتان قورئان دئشئندا مۆتواتیرن گلن شەیلر؛ ناماز، حاج، اۇروچ وە قوربان گیبی عیبادتلرین أدا أدیلمە بیچیمیدیر. دەمک کی حیکمت؛ “آحکامئ” قورئاندا بولونان بو عیبادتلرین اویغولاما بیچیمیدیر. بونلار قورئاندان ألدە أدیلن دۇغرو حۆکۆملر (حیکمت /سۆننت) اۇلوپ اۆممتە تواتۆرن اینتیقال أدر. رسول، بؤیلەجە حیکمتی (آیتتە بویرولدوغو گیبی) مۆمینلرە اؤگرتمیش اۇلور.
اۇ حالدە حیکمت، حادیثلرلە اینتیقال أدن شۆبهەلی بیلگیلر اۇلاماز (دگیلدیر). چۆنکی حادیثلر مۆمینلرە کسین بیر بیلگی کانالئ ایلە (تواتۆرن) اینتیقال أتمیش دگیلدیر. حالبوکی حیکمت، طئبقئ کیتاب گیبی کسین یۇللا (تواتۆرن) اینتیقال أتمیشتیر (اؤیلە اۇلمالئدئر). رسولۆن حیکمتی دە کیتاب گیبی کسین اۇلاراق اؤگرتتیگی قورئان ایلە ثابیتتیر. رسولوللاە کیتابئن اۆممتە اینتیقالی ایچین ناسئل حاسساسیەت گؤستردی ایسە، حیکمتین اینتیقالی ایچین دە اؤیلە حاسساسیەت گؤسترمیشتیر. رسولوللاهئن بو شکیلدە حاسساسیەت گؤستردیگی حیکمتلر، صاف اۇلاراق اینتیقال أتمەسی ایچین حاسساسیەت گؤستردیگی مۆتواتیر عامللردیر. (ناماز، حاج، قوربان گیبی عیبادتلرین أدا بیچیمی)
نتیجەدە بو سۆننتلر، طئبقئ قورئان گیبی صاف اۇلاراق بیزە اینتیقال أتمیشتیر. بو واقئعا اۇلاراق ثابیتتیر. آما رسولوللاهئن حادیثلر قۇنوسوندا هرحانگی بیر حاسساسیەتی اۇلمامئشتئر. عاکسینە حادیثلرین یازئمئنئ یاساقلامئشتئر. بو یاساغئنئ سۇنرادان گەوشتتیگی ایددیعا أدیلمیش ایسە دە قورئان ایچین گؤستردیگی حاسساسیەتی آصلا حادیثلر ایچین حادیثلر ایچین گؤسترمەمیشتیر. بو کسیندیر. اۇیسا ایلگیلی آیتلر کیتاب ایلە حیکمت آراسئندا هرحانگی بیر آیرئم یاپمئیۇر. رسولۆن هر ایکیسینی دە (کسین اۇلاراق) اؤگرتتیگینی بیلدیریۇر. یاعنی رسول قورئان ایچین نە قادار حاسساسیەت گؤستردی ایسە حیکمت ایچین دە اۇ قادار حاسساسیەت گؤسترمیشتیر. حالبوکی حادیثلرین اۆممتە اینتیقال أدەبیلمەسی ایچین رسولوللاە هرحانگی بیر حاسساسیەت گؤسترمەمیشتیر. دەمک کی حیکمت، حادیثلرلە اینتیقال أتمز. حیکمتین حادیثلرلە اینتیقال أتتیگینی سؤیلەمک (حاشا) رسولوللاهئن ریسالت یوموشونو یاپمادئغئنئ ایددیعا أتمک اۇلور. بؤیلە بیر ایددیعانئن ایسە، باطئل اۇلدوغو کسیندیر. چۆنکی ایلگیلی آیتلر، رسولۆن حیکمتی بیزە اؤگرتتیگینی (بو قۇنودا کیتاب گیبی حاسساسیەت گؤستردیگینی) بیلدیریۇر.
سۇنوچ اۇلاراق کیتاب وە حیکمت (حیکمتلی قورئان) رسول طارافئندان مۆمینلرە اؤگرتیلمیشتیر (اینتیقال أتتیریلمیشتیر). کیتاب وە حیکمت (حیکمتلی کیتاب) وە بو کیتابئن تاطبیقاتلارئ مۆمینلرە تواتۆرن اؤگرتیلمیشتیر. بو دوروم واقئعا اۇلاراق ثابیتتیر. حیکمتلی کیتاب “لافظی تواتۆرلە”، حیکمتلی کیتابئن اویغولاماسئ (سۆننت) ایسە “عاملی تواتۆرلە” اینتیقال أدر. سۇنوچتا کیتاب وە حیکمت وەیا قورئان اۇنون تاطبیقاتئ اۇلان سۆننت، تواتۆرن اینتیقال أتمیش اۇلور. (بونلارئن مۆتواتیر یۇللا ناسئل اینتیقال أتتیگی کیتابئمئزئن دؤردۆنجۆ وە بشینجی بؤلۆملریندە اؤرنکلرلە ایضاح أدیلەجکتیر.)
3- سولۆن بەیان یوموشو اۇلدوغونو بیلدیرن آیتلر
قورئان، رسولۆن یوموشونون سادەجە قورئانئ تبلیغ أتمک اۇلدوغونو (اۇنو آچئقلاما یوموشو بولونمادئغئنئ) آچئقچا بیلدیردیگی حالدە، رسولۆن قورئانئ آچئقلاما یوموشو اۇلدوغو ایددیعا أدیلمیشتیر. چۆنکی رسولۆن بەیان یوموشونو بیلدیرن آیتلردەکی “بەیان” کلیمەسینە “آچئقلاما” ماعناسئ یۆکلنەرک بو آیتلر (اؤزللیکلە دە “ناحل؛ “) یانلئش ترجۆمە أدیلمیشتیر. “بەیان” کلیمەسینە “آچئقلاما” ماعناسئ وریلەمز.
رسولۆن بەیان یوموشونو بیلدیرن باعضئ آیتلر وە بو آیتلرین دۇغرو مئالی شؤیلەدیر:
سانا بو ذیکری /قورئانئ کندیلرینە ایندیریلنی اینسانلارا بەیان أدەسین دییە ایندیردیک. اومولور کی اۇنلار دا دۆشۆنۆرلر. (ناحل سورەسی؛ 44)
سانا بو کیتابئ هر شەیین بەیانئ، هیدایت، راحمت وە مۆسلۆمانلارا مۆژدە اۇلسون دییە ایندیردیک. (ناحل سورەسی؛ 89)
آما بونا راغمن بو آیتلرە گنلدە شؤیلە (یانلئش) مئال وریلمیشتیر:
اینسانلارا، کندیلرینە ایندیریلنی آچئقلامان ایچین وە دۆشۆنۆپ آنلاسئنلار دییە سانا دا بو کیتابئ ایندیردیک. (ناحل؛ 44)
آیرئجا بو کیتابئ دا سانا، هر شەی ایچین بیر آچئقلاما، بیر هیدایت وە راحمت قایناغئ وە مۆسلۆمانلار ایچین بیر مۆژدە اۇلاراق ایندیردیک. (ناحل؛ 89)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە بەیان کلیمەسینە “آچئقلاما” ماعناسئ وریلدیگیندە، ایچیندە “بەیان” کلیمەسی گچن بو ایکی آیت آراسئندا بیلە چلیشکی اۇرتایا چئقیۇر. “ناحل؛ 89″دا قورئان ایچین “هر شەیین آچئقلاماسئ” دەنیلیۇر. اۇ حالدە “ناحل؛ 44″تە رسولوللاها نەدن “قورئانئ آچئقلا!” دەنیلمیش اۇلسون کی؟ هر شەیی آچئقلایان بیر کیتابئن آچئقلانمایا ایحتیاجئ اۇلور مو؟ وەیا آچئقلانمایا ایحتیاجئ بولونان بیر کیتاب، هر شەیی آچئقلایابیلیر می؟ بو آیتلر آراسئندا چلیشکی اۇلامایاجاغئنا گؤرە (دەمک کی) وریلن بو مئاللر یانلئش. یاعنی چلیشکی آیتلردە دگیل، مئاللردەدیر.
“ناحل؛ 89” قورئان ایچین “هر شەیین بەیانئ” دییۇر. قورئان ایچین ألبتتە کی “هر شەیین آچئقلاماسئ” دەنیلەبیلیر. آما بو آیت نەدنییلە دگیل، قورئانئن آچئقلانمئش (موفاصصال) بیر کیتاب اۇلدوغونو بیلدیرن دیگر آیتلر نەدنییلە دەنیلەبیلیر. قورئانئن “آچئقلانمئش (آیتلری تافصیل أدیلمیش) بیر کیتاب” اۇلدوغو؛ “أنعام؛ 114″، “یونوس؛ 37″، “یوسوف؛ 111″، “هود؛ 1-2″، “فوصصیلت؛ 3” وە “فوصصیلت؛ 44” آیتلریندە “تافصیل” کلیمەسی ایلە بیلدیریلیۇر. بو آیتلردە، قورئانئن بیذذات آللاە طارافئندان تافصیلاتلئ بیچیمدە آچئقلاندئغئ، بونو آللاەتان باشقا کیمسەنین یاپامایاجاغئ، قورئانئن دین قۇنوسوندا هر شەیی تافصیل أتتیگی آچئقچا بیلدیریلیۇر. دۇلایئسئیلا قورئان آچئقلانمایا ایحتیاجئ اۇلان بیر کیتاب دگیل، هر شەیی آچئقلایان بیر کیتابتئر. رسول کندیسینە ایندیریلن بو کیتابلا بەیانات ورەرک هر شەیی بیلدیرمیش اۇلور. رسولۆن بەیان یوموشو بودور.
رسولە یۆکلنن یوموش؛ آیتلری تافصیل أتمک دگیل، تبلیغ /تبیین أتمکتیر. رسول، کندیسینە یۆکلنن بو یوموش قاپسامئندا آیتلری گیزلەمکسیزین بیلدیریر (بەیان أدر). اۇ، آیتلری تبلیغ یوموشو قاپسامئندا بیلدیریر. یاعنی رسول آیتلری آچئقلاماز. آپآچئق شکیلدە بیلدیریر. چۆنکی “بەیان” کیتابئ آچئقلاماق دگیل، “کیتابتاکی بیلگیلری گیزلەمەمک، آیتلری آشیکار بیچیمدە بیلدیرمک” دەمکتیر. قورئانئن بەیان کلیمەسینە یۆکلەدیگی آنلام بؤیلەدیر. کذا بەیان کلیمەسینین سؤزلۆک آنلامئ دا بؤیلەدیر: “بیر نسنەنین اؤرتۆسۆنۆ قالدئرئپ آچئغا چئقارما؛ بیر نسنەیی آیرئ، آچئق، بللی، آشیکار نت، واضئح یا دا آنلاشئلئر قئلما”. دۇلایئسئیلا قورئانئن “بەیان” کلیمەسینە یۆکلەدیگی آنلاملا بەیانئن سؤزلۆک آنلامئ عاینئدئر. یاعنی بەیان؛ “گیزلی قالمئش بیر بیلگییی اۇرتایا چئقارماق، اۇنو آپآچئق، عایان بەیان حالە گتیرمک” دەمکتیر. آصلئندا “بەیان” کلیمەسی بو آنلامئ ایلە (بیلگییی گیزلەمەمک، بیلدیرمک آنلامئندا) دیلیمیزدە دە سئقلئقلا قوللانئلئر. مثەلا “کیرا گلیریمی بەیان أتتیم، بەیاننامە وردیم، گلیر بەیانئندا بولوندوم” ایفادەلریندە اۇلدوغو گیبی. بو ایفادەلر؛ “گلیریمی گیزلەمەدیم وە بیلدیردیم” دەمکتیر. نیتەکیم بللی آرالئقلارلا ورگی مۆکللفلرینە “گلیرینیزی بەیان أدین!” چاغرئسئ یاپئلئر. بو چاغرئ؛ “گلیرینیزی گیزلەمەیین، بەیاننامە دۇلدوراراق ورگی دائیرەسینە بیلدیرین!” آنلامئنا گلیر. آیرئجا “عایان بەیان” ایفادەسی دە دیلیمیزدە “آچئق سچیک، آشیکار، آپآچئق” آنلامئندا قوللانئلئر. بو نەدنلە آیتلردەکی “بەیان” کلیمەسینی ترجۆمە أتمەیە گرک یۇقتور. چۆنکی دیلیمیزدە قوللانئلان “بەیان” کلیمەسی ایلە آیتلردە گچن “بەیان” کلیمەسی عاینئ آنلاما (گیزلەمەدن بیلدیرمک ماعناسئنا) صاحیبتیر. یاعنی بیز “بەیان” کلیمەسینی قورئانئن بو کلیمەیە یۆکلەدیگی آنلامئ ایلە قوللانئرئز.
