3-نجۆ دلیل (سمانتیک دلیللر):
کیتاب وە حیکمتین ایکی فارقلئ شەی اۇلمادئغئ قورئانئن (موعجیزەوی) سمانتیک یاپئسئ سایەسیندە دە آنلاشئلابیلیر. شؤیلە کی:
آللاهئن اۆزەرینیزدەکی نیعمتینی وە سیزین ایچین ایندیردیگی کیتاب وە حیکمتی حاطئرلایئن کی (آللاە) اۇنونلا سیزە اؤگۆت وریۇر. (باقارا سورەسی؛ 231)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزرە بو آیتتەکی “کیتاب وە حیکمت” ایفادەسیندن سۇنرا “اۇنونلا اؤگۆت وریۇر” ایفادەسی یر آلماقتادئر. آنجاق آیتتە “کیتاب وە حیکمت” ایفادەسی یر آلماسئنا راغمن؛ “اۇ ایکیسی ایلە (بهما)” دگیل، “اۇنونلا (بە) سیزە اؤگۆت وریۇر” ایفادەسی یر آلمئشتئر. بوراداکی “اۇ” ضامیری نەرەیە گیدر؟ نۇرمالدە، عارابچا قورالئنا گؤرە ضامیر کندیسینە أن یاقئن اۇلان کلیمەیە یاعنی “حیکمتە” گیدر. آما بو دورومدا آللاهئن کیتابلا دگیل، حیکمتلە اؤگۆت وردیگینی سؤیلەمیش اۇلوروز کی، بو سۇنوچ اۇنلارجا قورئان آیتینە آیقئرئ اۇلور. أگر آیتتە “کیتاب وە حیکمت” ایفادەسی دگیل دە “حیکمت وە کیتاب” ایفادەسی یر آلمئش اۇلسایدئ، بو دورومدا ضامیرین کیتابا گیتتیگینی سؤیلەیەبیلیر وە آیتە “آللاە کیتابلا اؤگۆت وریۇر” مئالینی ورەبیلیردیک. آما بونو یاپما ایمکانئمئز یۇق. چۆنکی آیتتەکی سئرالاما بؤیلە دگیل. آیرئجا حیکمت دە کیتاب گیبی نازیل اۇلیۇر. یاعنی کیتابلا بیرلیکتە وە کیتابئن ایچیندەدیر.
اۇ حالدە “اۇنونلا (بە)” ایفادەسی بلۇک اۇلاراق “کیتابا وە حیکمتە” گیدر. یاعنی سمانتیک بیر موعجیزە اۇلاراق “کیتاب وە حیکمت” ایکی فارقلئ شەی دگیل، بیر بۆتۆن اۇلاراق قابول أدیلملیدیر. زیرا بوندا شاشئلاجاق بیر شەی دە یۇقتور. چۆنکی قورئان، حیکمت (حۆکۆملر) ایچرن بیر کیتابتئر. حیکمت کیتابئن ایچیندەکی حۆکۆملردیر.
4-نجۆ دلیل (حیکمتلی کیتاب؛ قرآن الحکیم، کتاب الحکیم):
قورئان، ایچیندە حیکمت بارئندئران بیر کیتابتئر. حیکمتلی کیتاب:
یا-سین! حیکمت دۇلو قورئانا (یمین اۇلسون). (یاسین سورەسی؛ 2)
ایشتە بونلار، حیکمت دۇلو کیتابئن آیتلریدیر. (لۇقمان سورەسی؛ 2)
اۇ، قاتئمئزدا بولونان آنا کیتابتا مەوجود، یۆجە وە حیکمتلە دۇلو بیر کیتابتئر. (زوحروف سورەسی؛ 4)
5-نجی دلیل (کیتاب وە حیکمتین “ماعریفەلیک” بیلدیرن “أل” تاقئسئ ایلە گلمەسی):
آللاهئن رسولۆنە، رسولۆن دە بیز مۆمینلرە کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتتیگینی بیلدیرن یوقارئداکی آیتلردە “کیتاب وە حیکمت” ایفادەلری دائیما “الکِتَاب وَالحِکمَة” شکلیندە (بیرلیکتە) ذیکرەدیلمکتەدیر. یاعنی هر ایکی کلیمە دە “ماعریفەلیک” بیلدیرن “ال” تاقئسئ ایلە بیرلیکتە گلیر. بو دوروم (عارابچا قوراللارئنا گؤرە) قاصدەدیلن کیتابئن “بیلینن کیتاب” (الکِتَاب = قورئان) وە قاصدەدیلن حیکمتین دە بو کیتابئن ایچیندەکی حۆکۆملر (قورئانئن ایچیندەکی حیکمتلر) اۇلدوغونو گؤستریر. یاعنی بیرلیکتە قوللانئلان “الکِتَاب وە الحِکمَة” ایفادەسی، “یاسین؛ ” آیتیندە ذیکرەدیلن “القُرآن الحَکِیم”؛ حیکمتلی قورئاندئر. بو نەدنلەدیر کی رسولۆن فیعیللری، ایلگیلی آیتلردە هیچبیر زامان “کیتابئ اؤگرتیر” وە “حیکمتی اؤگرتیر” شکلیندە (آیرئ آیرئ) دگیل، دائیما “یُعَلِّمُهُمُ الکِتَابِ وَالحِکمَة = کیتابئ وە حیکمتی اؤگتیر” شکلیندە (بیرلیکتە) ذیکرەدیلیر. دۇلایئسئیلا “کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتیر” ایفادەسی؛ “حیکمتلی قورئانئ /حیکمتلی کیتابئ” اؤگرتیر شکلیندە آنلاشئلمالئدئر.
نیتەکیم آللاە تعالا، ایسرا سورەسینین 22-نجی آیتی ایلە 38-نجی آیتی آراسئندا باعضئ أمیرلری وردیکتن سۇنرا 39-نجو آیتتە شؤیلە بویورور:
ایشتە بونلار راببینین سانا واحیەتتیگی حیکمتلردندیر. (ایسرا سورەسی؛ 39)
6-نجئ دلیل (حیکمتین قورئانلا بیرلیکتە تیلاوت أدیلمەسی /متلوو اۇلماسئ):
قورئان اۇقوندوغو زامان، حیکمت دە اۇقونموش اۇلور:
(رسولۆم!) بو سؤیلننلری بیز سانا آیتلردن وە حیکمت دۇلو قورئاندان تیلاوت أدیۇروز (اۇقویۇروز). (آلی عیمران سورەسی؛ 58)
دۇلایئسئیلا قورئانئن اۇقوندوغو هر أودە آللاهئن آیتلری یاعنی حیکمت (حیکمتلی آیتلر) دە اۇقونور:
أولرینیزدە اۇقونان آللاهئن آیتلرینی وە حیکمتی حاطئرلایئن. (آحزاب سورەسی؛ 34)
دەمک کی حیکمت، تیلاوت أدیلن (متلوو) بیر شەیدیر. یاعنی ایددیعا أدیلدیگی گیبی “غایرئ متلوو واحی” دگیل، “متلوو واحیدیر”. چۆنکی کیتاب نازیل اۇلونجا (کیتابلا بیرلیکتە) حیکمت دە نازیل اۇلماقتا؛ کیتاب اۇقونونجا (کیتابلا بیرلیکتە) حیکمت دە اۇقونماقتادئر. اۇ حالدە قورئانئ اۇقویان هرکس حیکمتی (کیتابتاکی حۆکۆملری) دە اۇقوموش اۇلور. آما بو دوروم قورئانئ اۇقویان هرکسین حیکمتی همن ألدە أدەبیلەجگینی گؤسترمز. بونون ایچین غایرت أتمک گرکیر. زیرا آللاە تعالا دیلەین هرکسە (حیکمتی ألدە أتمک ایچین غایرت أدنلرە) حیکمتین وریلەجگینی شؤیلە بیلدیرمیشتیر:
(آللاە) دیلەین کیمسەیە حیکمتی وریر. (باقارا سورەسی؛ 269)
حیکمت، کیتاب ایلە بیرلیکتە ایستیثناسئز اۇلاراق تۆم نبی-رسوللرە وریلمیشتیر. آما دیگر اینسانلار دا غایرت أدرلرسە کیتابئن (قورئانئن) ایچیندەکی حیکمتە اولاشابیلیرلر. بو، طئبقئ تۇپراقتان ألدە أدیلن ماعدنلرە بنزەر. زیرا حیکمتین، قورئانئن ایچیندە اۇلماسئ طئبقئ تۆم ماعدنلرین تۇپراقتا بولونماسئ گیبیدیر. اینسانلار غایرت أدەرک وە آللاهئن قۇیدوغو قانونلارا اویاراق بو ماعدنلری ألدە أدەبیلیر. ألدە أدیلن بو ماعدنلرلە دە اۇتۇمۇبیلدن اوچاغا قادار بیرچۇق اۆرۆن اۆرتیلەبیلیر. آما تۆم بو اۆرۆنلرین حام ماددەسی تۇپراقتان ألدە أدیلیر. نە وار کی بونلارئ ألدە أتمک ایچین غایرت أتمک (بیلگی، تجرۆبە وس.) گرکیر. قئساجا آللاهئن قانونلارئنا (سۆننتوللاها) ریعایت أدەرک چالئشماق گرکیر. ایشتە قورئانداکی حیکمتلرە اولاشماق دا تۇپراقتان حام ماددە (وە حام ماددەدن دە موحتلیف اۆرۆنلر) ألدە أتمەیە بنزەر. نبی-رسوللر اینسانلارا کیتابتان حۆکۆم ألدە أتمەنین تمل یؤنتملرینی (طئبقئ تۇپراقتان حام ماددە ألدە أدر گیبی) اؤگرتەرک اؤرنک وە اؤندر اۇلموشلاردئر. دۇلایئسئیلا گایرت أدن هر اینسان ناسئل کی، بو یؤنتملری قوللاناراق ماعدنلری تۇپراقتان ألدە أدەبیلیۇر، عاینئ شکیلدە حیکمتی /حۆکۆملری دە کیتابتان ألدە أدەبیلیر.
اۇ حالدە ناسئل کی، قورئانئ آنلاماق ایچین گرکلی غایرتی گؤسترمەین کیمسەلر (آیتلر اۆزەریندە دۆشۆنمەینلر) دفعالارجا اۇقوسالار بیلە اۇقودوغو آیتلری آنلایامازلار، حیکمتی (قورئان ایچیندەکی حۆکۆملری) ألدە أتمک ایچین غایرت گؤسترەمەین دە قورئانئن ایچیندەکی بو حیکمتلرە اولاشامازلار. بونو ایچین چابا گؤسترمک وە اؤزللیکلە دە (قورئانئ) قورئانئن گؤستردیگی ایلکەلر دۇغرولتوسوندا اۇقوماق گرکیر. (بو ایلکەلر کیتابئن اۆچۆنجۆ بؤلۆمۆندە ایضاح أدیلمکتەدیر.)
7-نجی دلیل (کیتاب وە حیکمتین کسین اؤگرتیلمیش اۇلماسئ، مۆتواتیر ناقیل):
یوقارئدا ذیکرەدیلن ایلگیلی آیتلر “رسول، کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتتی /اؤگرتیر” بویورویۇر. یاعنی اؤگرتمە فیعیلینین سادەجە کیتابلا دگیل، حیکمتلە دە ایرتیباطئ واردئر. (یعلم الکتاب والحکمة) دەمک کی رسول، کیتابئ دا حیکمتی دە کسین اۇلاراق اؤگرتمیشتیر. یاعنی کیتابئن اؤگرتیلمەسی کسین، حیکمتین اؤگرتیلمەسی شۆبهەلی دگیلدیر. کیتاب دا حیکمت دە، مۆمینلرە کسین اۇلاراق اؤگرتیلمیشتیر (اینتیقال أتمیشتیر).
اۇ حالدە رسول، کیتابئ بیزە ناسئل اؤگرتتی ایسە حیکمتی دە اؤیلە اؤگرتمیشتیر. بیر باشقا ایفادە ایلە سؤیلەرسک، کیتاب رسولدن بیزە ناسئل اینتیقال أتتی ایسە، حیکمت دە اؤیلە اینتیقال أتمیش اۇلمالئدئر. کیتابئن اینتیقالی مۆتواتیرن اۇلدوغونا گؤرە حیکمتین اینتیقالی دە مۆتواتیرن اینتیقال أدن شەیلر اۇلمالئدئر. اۆستەلیک بونلار قورئان ایلە دە ایرتیباطلئ اۇلمالئدئر. اۇ حالدە نەدیر بونلار؟
