2-نجی دلیل (ایلگیلی آیتلردە ذیکرەدیلن فیعیللرین چۇقلوغو):
حیکمتین، کیتابئن ایچیندەکی حۆکۆملر اۇلدوغونو (کیتابتان باشقا بیر شەی اۇلمادئغئنئ) ایلگیلی آیتلری بۆتۆنجۆل بیر گؤزلە اینجەلەرسک آنلایابیلیریز. شؤیلە کی:
رسولۆن کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتتیگینی بیلدیرن آیتلردە (باقارا؛ 151) سادەجە بو ایکی فیعیل دگیل، عیلاوەتن اۆچ فیعیل داحا ذیکرەدیلیر. رسولۆن یاپتئغئ ذیکرەدیلن بو بش فیعیل شونلاردئر:
- آیتلری اۇقوماق (تیلاوت أتمک)،
- مۆمینلری آرئندئرماق،
- کیتابئ اؤگرتمک،
- حیکمتی اؤگرتمک،
- بیلمەدیکلریمیزی اؤگرتمک.
بو فیعیللرین سئرالانماسئ؛ “باقارا؛ 151″دە: ” 1، 2، 3، 4، 5″ شکلیندە، “باقارا؛ 129″دا: ” 1، 3، 4، 2″ شکلیندە، “آلی عیمران؛ 164″دە: ” 1، 2، 3، 4″ شکلیندە وە “جومعا؛ 2″دە ایسە: ” 1، 2، 3، 4″ شکلیندەدیر.
دیققات أدیلەجگی اۆزەرە باعضئ فیعیللرین آیتتەکی سئرالاماسئ دگیشمەسینە راغمن “آیتلری اۇقوماق” فیعیلینین سئراسئ هیچ دگیشمەمیس وە بو فیعیل دائیما ایلک سئرادا ذیکرەدیلمیشتیر. چۆنکی رسولۆن یاپتئغئ تمل فیعیل بودور. آیتتە ذیکرەدیلن دیگر فیعیللر ایسە “آیتلری اۇقوماق” فیعیلینە باغلئ اۇلاراق گلیشن آردئشئق فیعیللردیر. رسول آیتلری اۇقویاراق کیتابئ اؤگرتمیش، کیتابئ اؤگرتینجە دە حیکمت اؤگرتمیش اۇلور. بیر باشقا ایفادە ایلە سؤیلەرسک، آیتلری اۇقویاراق “حیکمتلی کیتابئ” اؤگرتمیش اۇلور. بؤیلەجە هم مۆمینلری آرئندئرمئش هم دە اۇنلارا بیلمەدیگی شەیلری اؤگرتمیش اۇلور. اۇ حالدە بو آیتلر شؤیلە آنلاشئلمالئدئر:
کندی ایچینیزدن سیزە آیتلریمیزی اۇقویان وە (بؤیلەجە) کیتابئ وە (ایچیندەکی) حیکمتی اؤگرتن، حیکمتلی کیتابئ اؤگرتن وە (بؤیلەجە) بیلمەدیگینیز شەیلری سیزە اؤگرتن وە (نیهایتیندە دە) سیزی آرئندئران بیر رسول گؤندردیک.
رسولۆن تمل فیعیلی “آیتلری اۇقوما”، ماقصادئ ایسە “مۆمینلری آرئندئرماقتئر”. نیتەکیم بەیداوی تفسیریندە بو آیتلردە بلیرتیلن “مۆمینلری آرئندئرماق” ایفادەسینین فیعیل وە ماقصاد اۇلاراق باعضن “کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتمە” فیعیلیندن اؤنجە باعضن دە سۇنرا ذیکرەدیلدیگی بلیرتیلەرک رسولۆن آصئل ماقصادئنئن مۆمینلری آرئندئرماق اۇلدوغونا ایشارت أدیلمیشتیر.
اۇ حالدە رسولۆن بو بش فیعیلینین بیربیریندن فارقلئ اۇلماسئ، بو فیعیللرین بیربیریندن باغئنسئز اۇلدوغونو گؤسترمز. زیرا “آیتلری اۇقوماق” ایلە “کیتابئ اؤگرتمک” فیعیللری ناسئل بیربیریندن باغئنسئز ایکی فارقلئ فیعیل اۇلابیلیر کی؟
رسول کیتابئ بیزە ناسئل اؤگرتمیشتیر؟ آیتلری تیلاوت أدەرک (اۇقویاراق). تیلاوت أتمک؛ “آنلامئ ایلە دویورماق، اۇقویوپ اؤگرتمک، ایلتمک، تبلیغ أتمک” آنلاملارئنا گلیر. “قورئان آیتلرینی تیلاوت أتمک”؛ طئبقئ گۆنشین أطرافئندا دؤنەرک اۇنا تابیع اۇلان آیئن ائشئغئنئ گۆنشتن آلماسئ گیبی “قورئانئن أمیرلرینی، ایلکەلرینی، أساسلارئنئ وە حۆکۆملرینی تاعقیب أتمک، حایاتئنا اویارلاماق” دەمکتیر. قورئانئ تیلاوت أتمک (اۇقویوپ اؤگرتمک)، اؤنجەلیکلە رسولوللاها یۆکلنن بیر یوموشتور. آما بو یوموش ألبتتە کی مۆمینلرە دە یۆکلنن بیر یوموشتور.
رسول حیکمتی بیزە ناسئل اؤگرتمیشتیر؟ کیتابئ اؤگرتەرک.
رسول بیزە بیلمەدیکلریمیزی ناسئل اؤگرتمیشتیر؟ کیتابئ وە ایچیندەکی حیکمتی اؤگرتەرک، یاعنی حیکمتلی کیتابئ اؤگرتەرک اؤگرتمیشتیر. رسولۆن “اؤنجەدن کندیسینین بیلمەدیگی شەیلری” مۆمینلرە “کیتاب وە حیکمتلە (حیکمتلی کیتابلا)” اؤگرتتیگی کسیندیر. باعضئ چەورەلر بو آیتلردە گچن “کیتابئ اؤگرتمک” ایفادەسی ایلە قاصدەدیلنین “قورئانئ اؤگرتمک” (کی ألبتتە اؤیلەدیر) وە “حیکمتی اؤگرتمک” ایفادەسی ایلە قاصدەدیلنین دە “حادیثلری اؤگرتمک” اۇلدوغونو ایددیعا أدرلر. بو ایددیعا صاحیبلرینە گؤرە آیتتەکی “کیتاب = قورئان” وە “حیکمت = حادیث” شکلیندە آنلاشئلمالئدئر.
آنجاق بو ایددیعانئن توتارلئ اۇلمادئغئ آچئقتئر. زیرا رسول؛ قورئانئ کیتابلا، حیکمتی دە حادیثلرلە اؤگرتتی ایسە، آیتتەکی دیگر فیعیللری نە ایلە وە ناسئل یاپمئشتئر؟ رسول بیزە بیلمەدیکلریمیزی نە ایلە وە ناسئل اؤگرتمیش وە بیزی ناسئل آرئندئرمئشتئر؟
رسول آیتلری تیلاوت أدینجە نە یاپمئش اۇلدو؟ ألبت کی کیتابئ اؤگرتمیش اۇلدو. کیتابئ اؤگرتینجە دە حیکمتی اؤگرتمیش اۇلدو. أگر بونو بؤیلە آنلامازساق (حیکمتی کیتابئن دئشئندا ە حادیثلر اۇلاراق آنلارساق) رسول “بیلمەدیگیمیز شەیلری” بیزە نە یاپاراق (نە ایلە وە ناسئل) اؤگرتمیشتیر؟
بیزە گؤرە حیکمت (سۆننت) کیتابئن ایچیندەدیر. آما باعضئ چەورەلر “حیکمت (سۆننت) کیتابئن دئشئندادئر” دییۇرلار. بو قۇنو تارتئشئلابیلیر. آما رسولۆن بیزە هر شەیی کیتاب وە حیکمت (سۆننت) ایلە اؤگرتتیگینی، زیرا کیتاب وە حیکمت دئشئندا باشقا بیر بیلگی آقتارئم کانالئنئن بولونمادئغئنئ هرکس قابول أدر. اۇ حالدە ایلگیلی آیتلردەکی “بیلمەدیگی شەیلری اؤگرتمک” فیعیلی ایلە “کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتمک” فیعیللرینین بیربیری ایلە ایرتیباطلئ اۇلدوغونو قابول أتمک زۇروندایئز. دەمک کی بو آیتلردە ذیکرەدیلن رسولۆن فیعیللری بیربیری ایلە ایلیشکیلی اۇلان آردئشئق فیعیللردیر. کذا “آیتلری اۇقوماق” فیعیلی ایلە “کیتابئ اؤگرتمک” فیعیلینین بیربیری ایلە ایلیشکیلی اۇلمادئغئ ایددیعا أدیلەبیلیر می؟
دەمک کی رسولۆن یاپتئغئ تمل فیعیل؛ “آیتلری اۇقوماقتئر”. دیگرلری بونا باغلئ اۇلاراق گلیشن آردئشئق فیعیللردیر. رسولۆن آیتلری اۇقویاراق یاعنی حیکمتلی کیتابئ تبلیغ أدەرک بیزە اؤگرتتیکلرینی عاینئ شکیلدە آللاە دا رسولۆنە اؤگرتمیشتیر. آما آللاە حیکمتلی کیتابئ، آیتلرینی تیلاوت أدەرک دگیلم رسولۆنە واحیەدەرک (قالبینە ایلقا أدەرک) اؤگرتمیشتیر.
آللاە سانا کیتابئ وە حیکمتی ایندیرمیش وە (بؤیلەجە) سانا بیلمەدیگین شەیلری اؤگرتمیشتیر. آللاهئن سانا اۇلان لۆطفو بۆیۆکتۆر. (نیسا سورەسی؛ 113)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە تۆم بیلگیلرین قایناغئ آللاەتئر. آما آللاەتان رسولە، رسولدن دە بیزە اینتیقال أدن بو بیلگیلرین تک قایناغئ دائیما حیکمتلی کیتاب (کیتاب وە حیکمت) اۇلموشتور. نە رسول ایچین نە دە بیزیم ایچین بونون دئشئندا وار اۇلان باشقا بیر بیلگی آقتارئم قایناغئ یۇقتور. بیز مۆمینلر بیلمەدیگیمیز هر شەیی کیتابتان اؤگرنیریز. بو سادەجە بیزیم ایچین دگیل، أهلی کیتاب ایچین دە گچرلی اۇلان بیر دورومدور.
… دە کی: “موسانئن اینسانلارا نور وە رهبر اۇلاراق گتیردیگی کیتابئ کیم ایندیردی؟ سیز اۇنو پارچالار حالیندە یازیۇر، (ایستەدیگینیز) قئسئملارئنئ بەیان أدیۇر آما چۇغونو گیزلییۇرسونوز. سیز وە بابالارئنئز (اۇ کیتابلا) بیلمەدیگینیز شەیلری اؤگرنیۇرسونوز.” (أنعام سورەسی؛ 91)
3-نجۆ دلیل (سمانتیک دلیللر):
کیتاب وە حیکمتین ایکی فارقلئ شەی اۇلمادئغئ قورئانئن (موعجیزەوی) سمانتیک یاپئسئ سایەسیندە دە آنلاشئلابیلیر. شؤیلە کی:
آللاهئن اۆزەرینیزدەکی نیعمتینی وە سیزین ایچین ایندیردیگی کیتاب وە حیکمتی حاطئرلایئن کی (آللاە) اۇنونلا سیزە اؤگۆت وریۇر. (باقارا سورەسی؛ 231)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزرە بو آیتتەکی “کیتاب وە حیکمت” ایفادەسیندن سۇنرا “اۇنونلا اؤگۆت وریۇر” ایفادەسی یر آلماقتادئر. آنجاق آیتتە “کیتاب وە حیکمت” ایفادەسی یر آلماسئنا راغمن؛ “اۇ ایکیسی ایلە (بهما)” دگیل، “اۇنونلا (بە) سیزە اؤگۆت وریۇر” ایفادەسی یر آلمئشتئر. بوراداکی “اۇ” ضامیری نەرەیە گیدر؟ نۇرمالدە، عارابچا قورالئنا گؤرە ضامیر کندیسینە أن یاقئن اۇلان کلیمەیە یاعنی “حیکمتە” گیدر. آما بو دورومدا آللاهئن کیتابلا دگیل، حیکمتلە اؤگۆت وردیگینی سؤیلەمیش اۇلوروز کی، بو سۇنوچ اۇنلارجا قورئان آیتینە آیقئرئ اۇلور. أگر آیتتە “کیتاب وە حیکمت” ایفادەسی دگیل دە “حیکمت وە کیتاب” ایفادەسی یر آلمئش اۇلسایدئ، بو دورومدا ضامیرین کیتابا گیتتیگینی سؤیلەیەبیلیر وە آیتە “آللاە کیتابلا اؤگۆت وریۇر” مئالینی ورەبیلیردیک. آما بونو یاپما ایمکانئمئز یۇق. چۆنکی آیتتەکی سئرالاما بؤیلە دگیل. آیرئجا حیکمت دە کیتاب گیبی نازیل اۇلیۇر. یاعنی کیتابلا بیرلیکتە وە کیتابئن ایچیندەدیر.
اۇ حالدە “اۇنونلا (بە)” ایفادەسی بلۇک اۇلاراق “کیتابا وە حیکمتە” گیدر. یاعنی سمانتیک بیر موعجیزە اۇلاراق “کیتاب وە حیکمت” ایکی فارقلئ شەی دگیل، بیر بۆتۆن اۇلاراق قابول أدیلملیدیر. زیرا بوندا شاشئلاجاق بیر شەی دە یۇقتور. چۆنکی قورئان، حیکمت (حۆکۆملر) ایچرن بیر کیتابتئر. حیکمت کیتابئن ایچیندەکی حۆکۆملردیر.
