دەمک کی رسولوللاهئن یوموشو کندیسینە ایندیریلن قورئانئ تبلیغ أتمکلە سئنئرلئدئر. اۇ، بو یوموشونو قورئانئ تبلیغ أدەرک حاققئیلا یاپمئشتئر. چۆنکی قورئان کندیسینە بونون ایچین (اولاشتئغئ هرکسی اویارماق وە مۆمینلرە اؤگۆت ورمک ایچین) ایندیریلمیشتیر.
بو قورئان بانا واحیۇلوندو کی، اۇنونلا سیزی وە اولاشتئغئ هرکسی اویارایئم دییە. (أنعام سورەسی؛ 19)
بو کندیسییلە (اینسانلارئ) اویارمان وە مۆمینلرە اؤگۆت ورمەن ایچین سانا ایندیریلن بیر کیتابتئر. آرتئق بو حوصوصتا گؤگسۆندە بیر سئقئنتئ (شۆبهە) اۇلماسئن. (آعراف سورەسی؛ 2)
نیتەکیم قورئان، رسولوللاها ایندیگی وە اۇنون تبلیغ أتتیگی شکلییلە (حارفیەن) بیزە اولاشمئشتئر. بو واقئعا اۇلاراق ثابیتتیر. بو دوروم، رسولوللاهئن تبلیغ واظیفەسینی أکسیکسیز بیچیمدە یاپتئغئنئ فیعیلن قانئتلار. اۇنون تبلیغ أتتیگی بیلگیلرین سادەجە قورئانلا سئنئرلئ اۇلمادئغئ (مثەلا حادیثلرین دە بو قاپساما گیردیگی وە دۇلایئسئیلا حادیثلرین دە باغلایئجئ اۇلدوغو) ایددیعا أدیلەمز. چۆنکی ریسالت واظیفەسی ایچین کندیسینە یۆکلنن یوموش سادەجە قورئانئن تبلیغیندن عیبارتتیر. قورئان کندیسینە بو آماچلا (تبلیغ أتمەسی ایچین) ایندیریلمیشتیر. بیر باشقا ایفادە ایلە سؤیلەرسک، کندیسینە بو آماچلا واحیەدیلنلر قورئاندان عیبارتتیر.
بو آیتلردەکی “بَلَاغُ المُبِین = آپآچئق تبلیغ” ایفادەلری نە آنلاما گلیر؟ رسول، کندیسینە آپآچئق آیتلری (کیتابئ موبین) اۇلدوغو گیبی، یاعنی آپآچئق وە آکتیف اۇلاراق اینسانلارا تبلیغ أدەجکتیر. اۇ، بو یوموشونو شانسا، تصادۆفلرە وەیا زامانا بئراقاماز. آلدئغئ واحیی /آیتلری، بکلتمەدن، أرتەلەمەدن، هر حالۆکاردا وە تۆم اینسانلارا (قامو اۇیونا) تبلیغ أدەجک، أتمیشتیر.
رسول اینسانلارا ایلتمەسی گرکن تۆم تبلیغلری هرکسین دویاجاغئ بیچیمدە (قامو اۇیونا) وە آکتیف بیچیمدە تبلیغ أتمیشتیر. اۇ، بو یوموشونو آصلا تصادۆفلرە بئراقمامئشتئر. هر تۆرلۆ أنگللەمەلرە، اؤلۆم تهدیدلرینە وە سوئیقاصدلارا راغمن یاپمئشتئر. رسولوللاە بو یۆکۆملۆلۆگۆنۆ یالنئزجا قورئان آیتلری ایچین یرینە گتیرمیشتیر.چۆنکی اۇنون واظیفەسی بونونلا سئنئرلئ ایدی. یاعنی آکتیف تبلیغ ایلە قامو اۇیونا ایلتیلمەسی گرکن بیلگیلر بونلاردئ.
اۇنون سادەجە بیرقاچ آصحابئن دویاجاغئ شکیلدە (قورئان دئشئندا) سؤیلەدیگی سؤزلری وە /وەیا باعضئ آصحابئن تصادۆفن تانئق اۇلاجاغئ شکیلدە یاپتئغئ باعضئ اویغولامالارئ “آپآچئق تبلیغ” قاپسامئنا گیرمز. گیرمیش اۇلسایدئ ذاتن اۇ، بو سؤز وە عامللرینی قامویا آچئق اۇلاراق هرکسین دویاجاغئ /تانئق اۇلاجاغئ شکیلدە یاپار، بونلارئ دا قایئد آلتئنا آلدئرئر وە حاتتا بو سؤز وە عامللرینین دە یازئلاراق موحافاظا أدیلمەسینی ساغلاردئ. اۇ، بؤیلە بیر شەی یاپمادئغئنا (وە اۇنون ریسالت یوموشونو تاماملامادئغئ ایددیعا أدیلەمەیەجگینە) گؤرە قورئان دئشئندا سؤیلەدیگی سؤزلرینین باغلایئجئ اۇلدوغو ایددیعا أدیلەمز. چۆنکی اۇ، بو سؤزلرینی “آپآچئق تبلیغ” قاپسامئندا ایلتمەمیشتیر. دەمک کی بو شکیلدەکی سؤزلری ریسالت یوموشو قاپسامئنا گیرمەمکتەدیر. (بو سؤزلری رسول اۇلاراق دگیل، نبی اۇلاراق سؤیلەمیشتیر.)
لاکین اۇنون نبی اۇلاراق سؤیلەدیگی وە /وەیا یاپتئغئ عامللرین بیر بؤلۆمۆ واحیین اۇنایئندان گچەرک (قورئانا داحیل أدیلەرک) بیزە اولاشتئرئلمئش وە تاوصیە أدیلمیشتیر. لاکین اۇنون بو شکیلدەکی عامللری (نبی اۇلاراق یاپتئغئ حالدە قورئان ایلە تاوصیە أدیلن باعضئ عامللری) آرتئق نبینین فیعیلی اۇلموشتور. چۆنکی بو فیعیللر، ایلک اۇلاراق نبی طارافئندان یاپئلمئش اۇلسا بیلە قورئان آیتلرینە داحیل أدیلمیش وە بؤیلەجە بو آیتلر، رسول موحاممد طارافئندان تبلیغ أدیلمیشتیر. مثەلا “آلی عیمران؛ ” آیتیندە باحثەدیلدیگی اۆزەرە؛ “نبینین آصحابئنا یومشاق داورانماسئنئن اؤوۆلمەسی بو دوروما اؤرنک وریلەبیلیر. موحاممد (ع) واحیی آلدئغئ ایچین آصحابئنا بؤیلە داورانمئش دگیلدی. آما اۇنون بو داورانئشئ واحیین اۇنایئندان گچەرک قورئان ایلە بیزە تاوصیە أدیلمیش اۇلدو. یاعنی نبینین بیر فیعیلی اؤرنکلیگە قۇنو اۇلاجاق شکیلدە رسولۆن فیعیلی حالینە گلدی.
2. سولۆن کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتتیگینە دائیر آیتلر
کیتاب وە حیکمت ایلە ایلگیلی باعضئ آیتلر شؤیلەدیر:
آللاە، سانا کیتابئ وە حیکمتی ایندیرمیش وە (بؤیلەجە) سانا بیلمەدیگین شەیلری اؤگرتمیشتیر، آللاهئن سانا اۇلان لۆطفو بۆیۆکتۆر. (نیسا سورەسی؛ 113)
حیکمتین لۆغات آنلامئ؛ “عیلیم وە عامل ایلە حاققا ایصابت أتمک، اولاشماق” دەمکتیر. بونا گؤرە؛ “هر حیکمت بیر حۆکۆمدۆر، آما هر حۆکۆم بیر حیکمت دگیلدیر.” اۇ حالدە حیکمت، دۇغرویا ایصابت أدن، حاقیقات ایلە اؤرتۆشن حۆکۆملردیر. آللاە تعالا کیتابئ وە کیتابئن ایچیندەکی حۆکۆملری یاعنی حیکمتی رسولۆنە اؤگرتمیشتیر. رسول دە آللاهئن کندیسینە اؤگرتتیگی کیتابئ وە حیکمتی مۆمینلرە اؤگرتمیشتیر:
راببیمیز! کندی آرالارئندان بیر رسول گؤندر دە اۇنلارا سنین آیتلرینی اۇقوسون وە (بؤیلەجە) کندیلرینە کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتسین وە اۇنلارئ آرئندئرسئن. (باقارا سورەسی؛ 129)
نیتەکیم کندی ایچینیزدن سیزە آیتلریمیزی اۇقویان وە سیزی کؤتۆلۆکلردن آرئندئران وە سیزە کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتن وە بیلمەدیکلرینیزی اؤگرتن بیر رسول گؤندردیک. (باقارا سورەسی؛ 151)
آند اۇلسون کی آللاە، کندی ایچیندن اۇنلارا بیر رسول گؤندرمکلە مۆمینلرە لۆطوفتا بولونموشتور. (کی اۇ) اۇنلارا آیتلرینی اۇقویۇر، اۇنلارئ آرئندئریۇر وە اۇنلارا کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتیۇر. اۇندان اؤنجە، اۇنلار آپآچئق بیر ساپئقلئق ایچیندەیدیلر. (آلی عیمران سورەسی؛ 164)
اۇ (آللاە) اۆممیلر ایچیندە، کندیلریندن اۇلان وە اۇنلارا آیتلرینی اۇقویان، اۇنلارئ آرئندئرئپ تمیزلەین وە اۇنلارا کیتاب وە حیکمتی اؤگرتن بیر رسول گؤندرندیر. (جومعا سورەسی؛ 2)
بو آیتلردە گچن “حیکمت” ایفادەسینین “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلماسئ نەدنییلە کیتابتان آیرئ بیر شەی اۇلدوغو وە حاتتا رسولۆن قورئان دئشئ (غایرئ متلوو) واحییلە آلدئغئ اؤزل بیلگیلری ایفادە أتتیگی ساوونولموشتور. آما بو گؤرۆش ایصابتلی دگیلدیر. چۆنکی حیکمتین “وە” باغلاجئ ایلە کیتابتان آیرئ بلیرتیلمەسی اۇنون کیتابتان فارقلئ بیر شەی اۇلدوغونو گؤسترمز. کیتابتان فارقلئ اۇلسا بیلە کیتابتان باغئنسئز اۇلدوغونو گؤسترمز. بو قۇنوداکی دلیللریمیزی شؤیلە تاصنیف أدەبیلیریز:
1-نجی دلیل (“کیتاب وە حیکمت” ایفادەسینین “وە” باغلاجئ باقئمئندان “آللاە وە رسول” ایفادەسینە بنزەرلیگی):
اؤنجەکی بؤلۆمدە ایضاح أدیلدیگی اۆزەرە “آللاها وە رسولۆنە ایطاعات أدین!” بویرولان آیتلردە طئبقئ “کیتاب وە حیکمت” گیبی “آللاە وە رسول” کلیمەلری دە “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلماقتادئر. آللاە وە رسولۆن ایکی فارقلئ شەی اۇلدوغو کسیندیر. آما “رسولۆن یوموشو سادەجە تبلیغدیر” بویوران آیتلر وە “کیم رسولە ایطاعات أدرسە آللاها ایطاعات أتمیش اۇلور” بویرولان آیت ایلە آنلئیۇروز کی “آللاە وە رسول” بیربیریندن باغئنسئز ایکی اۇتۇریتە دگیلدیر. “آللاە وە رسولۆنە ایطاعات أدین!” دەنیلەرک بیزدن ایستنن شەی شودور؛ “آللاهئن آیتلرینی اۇقویان رسولە ایطاعات أدەرک آللاها ایطاعات أتمیش اۇلون.” یاعنی “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلان “آللاە” وە “رسول”؛ عارابچا ناحیو قاعیدەلریندەکی موغایرت ایلکەسی گرگینجە ایکی فارقلئ شەیدیر (کی ألبتتە اؤیلەدیر) آما ایطاعاتین آدرسی تکتیر (آللاە). عاینئ بو شکیلدە، کیتاب وە حیکمت دە (گؤرۆنۆردە) ایکی فارقلئ شەیدیر آما آللاە وە رسولۆ گیبی بیربیریندن باغئنسئز دگیلدیر. حیکمت، کیتابئن ایچیندەکی حۆکۆملردیر. بو نەدنلە “کیتاب وە حیکمت” ایفادەسی “حیکمتلی قورئان (قرآن الحکیم)” دەمکتیر. (یاسین؛ 2)
2-نجی دلیل (ایلگیلی آیتلردە ذیکرەدیلن فیعیللرین چۇقلوغو):
حیکمتین، کیتابئن ایچیندەکی حۆکۆملر اۇلدوغونو (کیتابتان باشقا بیر شەی اۇلمادئغئنئ) ایلگیلی آیتلری بۆتۆنجۆل بیر گؤزلە اینجەلەرسک آنلایابیلیریز. شؤیلە کی؛
رسولۆن کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتتیگینی بیلدیرن آیتلردە (باقارا؛ 151) سادەجە بو ایکی فیعیل دگیل، عیلاوەتن اۆچ فیعیل داحا ذیکرەدیلیر. رسولۆن یاپتئغئ ذیکرەدیلن بو بش فیعیل شونلاردئر:
- آیتلری اۇقوماق (تیلاوت أتمک)،
- مۆمینلری آرئندئرماق،
- کیتابئ اؤگرتمک،
- حیکمتی اؤگرتمک،
- بیلمەدیکلریمیزی اؤگرتمک.
بو فیعیللرین سئرالانماسئ؛ “باقارا؛ 151″دە: ” 1، 2، 3، 4، 5″ شکلیندە، “باقارا؛ 129″دا: ” 1، 3، 4، 2″ شکلیندە، “آلی عیمران؛ 164″دە: ” 1، 2، 3، 4″ شکلیندە وە “جومعا؛ 2″دە ایسە: ” 1، 2، 3، 4″ شکلیندەدیر.
