يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا ﴿۱﴾ (سورة النساء)
أی اینسانلار! سیزی بیر تک نفیستن یاراتان وە اۇندان دا أشینی یاراتان وە ایکیسیندن دە بیرچۇق أرککلر وە قادئنلار اۆرتن راببینیزدن ساقئنئن. آدئنئ قوللاناراق بیربیرینیزدن دیلکتە بولوندوغونوز آللاەتان وە آقرابالئق حاقلارئنا ریعایتسیزلیکتن دە ساقئنئن. شۆبهەسیز آللاە سیزین اۆزەرینیزدە گؤزتلەیجیدیر. (نیسا؛ 1)
جنابئ حاق، تک نفیستن یاراتتئغئنئ بەیان أتتیگی اینسانلارئن کیمینە أرکک، کیمینە دە قادئن قئیافتینی گییدیرمیشتیر. هیچبیر اینسان، سچیمینی کندیسی یاپمامئشتئر. سچیمینی یاپمادئغئ، غایرتی وە أمگی اۇلمادئغئ بیر قۇنو اۆزەرینە دە نە اؤوۆنەبیلیر نە دە یرینەبیلیر.
اۇ حالدە ماقالەمیزە اینسانئ تاعریف أتمکلە باشلامالئیئز. باتئ دۆشۆنۆرلری اینسانئ “دۆشۆنن جانلئ“، “حیسسەدن حایوان“، “عیصیان أدن جانلئ“، “آلت قوللانان حایوان” دییە تاعریف أتمیش؛ “اینسان اینسانئن قوردودور” دیەرک سۇن نۇقطایئ کندیلرینجە قۇیموشلاردئر.
بۆتۆن بو تاعریفلرین هر بیرینین دۇغرولوق پایئ اۇلماقلا بیرلیکتە، اینسانئن سادەجە بیر بۇیوتو آنلاتئلمئش، بۆتۆن گؤز آردئ أدیلمیشتیر. اینسانئن تاعریفینی قارانلئقتا هیچ فیلی گؤرمەمیش بیرینین تاعریفینە بنزتمیشلردیر. حاق تعالانئن اینسانئ “آحسنی تاقویم” اۆزەرە یاراتتئغئ گرچگینین اۆزەری اؤرتۆلمۆشتۆر. دیگر یاراتئلانلاردان آیرئم نۇقطاسئ اۇلان قولاقلار، گؤزلر وە گؤنۆللر اۇلدوغو حاقیقاتی اونوتولموشتور.
باتئ، اینسانئ اینسان یاپان بۆتۆن دگرلری، اینسانئ أشیالاشتئراراق قاتلەتمیشتیر. اینسانئن ایچتن اؤلۆمۆنە سبب اۇلموشتور. حاق تعالانئن گؤزتلەیجی اۇلدوغو اونوتولوپ، حاق وە حوقوقا ریعایت أدیلمەیی کندی قۇیدوقلارئ قانونلارلا ساغلامایئ دۆشۆنمۆشلردیر. حاق وە حوقوقو چۇقلوقتا آرایان بیر سیستم قوروپ، اینسانئ بو سیستم ایچیندە کؤلەلشتیرمیشلردیر.
کؤلەلشن اینسانا واعاد أدیلن دۆنیا نیعمتلری، اؤتەلری گؤرمەیە دە أنگل اۇلموش، باشئبۇش بئراقئلاجاغئ ظاننئنا قاپتئرمئشتئر.
حالبوکی حاق تعالا:
أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدًى ﴿۳۶﴾ (سورة القیامة)
اینسان کندیسینین باشئبۇش بئراقئلاجاغئنئ مئ سانئر؟ (قئیامت سورەسی؛ 36)
وە
وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ ﴿۳۸﴾ (سورة الدخان)
بیز گؤکلری، یری وە بونلارئن آراسئندا بولونانلارئ، اۇیون وە أگلنجە اۇلسون دییە یاراتمادئق. (دوحان سورەسی؛ 38)
بویورموشتور.
یاراتئلان هر شەیین بیر غایە اوغرونا یاراتئلدئغئ بیر حاقیقاتتیر. اینسانئن أرکک وە قادئن اۇلاراق یاراتئلماسئ دا بو حاقیقاتین بیر پارچاسئدئر. أرکگین وە قادئنئن، سۆکونتە أرمەسی وە حوضور بولماسئ هدفلنمیشتیر. بونون ایچین آللاە تعالا، أولری حوضور وە سۆکون یری قئلمئشتئر. أولردە حوضور وە سۆکونون اۇلماسئ ایچین مرحامتی وە سەوگییی شارط قۇشموشتور.
وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿۲۱﴾ (سورة الروم)
سیزە کندی نفسینیزدن حوضورا قاووشابیلەسینیز دییە أشلر یاراتئپ، آرانئزا سەوگی وە مرحامت قۇیماسئ دا اۇنون آیتلریندندیر. بوندا، دۆشۆنن تۇپلوم ایچین عیبرتلر واردئر. (روم سورەسی؛ 21)
مرحامت وە سەوگی اینسان حوضورونون اۇلمازسا اۇلماز ایکیلیسیدیر. آجئما دویغوسو اینسانئن ویجدانئندان، موحاببت ایسە قالبتن گلن سستیر. بو سسلری آنجاق موطمائین اۇلموش بیر قالب وە بدن آلغئلار. موطمائین اۇلماق ایچین ذیکیر شارطتئر. چۆنکی قالبلر آنجاق آللاهئن ذیکری ایلە تاطمین اۇلوپ، سۆکون بولاجاقتئر.
جنابئ حاق أن بۆیۆک ذیکیر اۇلاراق دا نامازئ ذیکرەتمیشتیر. سادەجە آللاها قوللوغون وە سادەجە آللاها ایطاعاتین، گۆندە بش دفعا تکرارئ ماهیەتیندە اۇلان نامازئ اۇ کیشییی اییلیگە گؤتۆرۆپ، کؤتۆلۆکتن اوزاقلاشتئرمایاجاقسا، حایاتلارئندا هیچبیر دگیشیکلیک یاپمایاجاقسا قالبلری سۆکون وە حوضورا أرمەیەجکتیر.
عاینئ زاماندا ذیکیر؛ قوللانئما حاضئر بیلگیدیر. بیلگیلر قوللانئلماق ایچین واردئر. قوللانئلمایان بیلگی اینسانئ موتلو أتمز. بیلگیلر یاشانماسئ ایچین اؤگرنیلیر. یاشانمایان بیلگی اینساندا یۆکتۆر. بو دورومو حاق تعالا: “کیتاب یۆکلۆ مرکبلر” (جومعا سورەسی؛ 5) بنزتمەسی ایلە آنلاتمئشتئر.
سەوگی وە مرحامت صاحیبی اۇلماق ایچین شارط قۇشولان موطمائین قالب، حوضور وە سۆکونا موحتاجتئر. بوندان دۇلایئ، حوضور وە سۆکونا أرمک ایچین أولری بینا أدن راببیم، بونون حلال یۇلدان یاپئلماسئنئ ایستەمیش، أرکک وە قادئنا عائیلە قورمانئن یۇلونو آچمئشتئر.
عائیلە؛ ایچ حوضورونو یاقالامئش بیرەیلرین بیربیرلریندن هر قۇنودا دستک آلماسئ، بیربیرلرینین اؤرتۆسۆ اۇلماسئ، حایئردا بیربیرلرییلە یارئشئپ، بیربیرلرینە دایانماسئ، بیری گیدینجە دیگرینین آیاقتا دوراماماسئ، بیری اۇلمایئنجا اؤبۆرۆنۆن دە یارئم قالماسئدئر.
حوضورون یۇلونو سۇروملولوغو بیلمەدە قۇیان حاق تعالا شو شکیلدە بویورموشتور:
يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ ﴿۱۳﴾ (سورة الحجرات)
أی اینسانلار! ألبت سیزی بیر أرکک وە دیشیدن یاراتان بیزیز. دەرکن سیزی قاویملر وە قابیلەلر حالینە گتیردیک کی، تانئشابیلەسینیز. ألبتتە آللاە قاتئندا أن اۆستۆنۆنۆز، اۇنا قارشئ سۇروملولوق بیلینجی أن اۆستۆن اۇلانئنئزدئر. (حوجورات سورەسی؛ 13)
سۇروملولوق بیلینجی آنجاق، دۇغرولارئ بیلمک وە بو بیلگی دۇغرولتوسوندا یاشاماقلا اۇلور.
حاق تعالا شؤیلە بویورور:
الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ ﴿۲۹﴾ (سورة الرعد)
ایمان أدیپ دۇغرولارئ یاپانلار ایچین حۇش بیر حایات وە گۆزل بیر ایستیقبال واعاد أدر. (راعد سورەسی؛ 29)
جنابئ حاق اینسانئن ایچینە واحیەدر. ایی یاپتئغئ زامان سەوینمەسی، کؤتۆ یاپتئغئ زامان اۆزۆلمەسی بوندان دۇلایئدئر. کیم کؤتۆلۆکتە ائصرار أدرسە زیانا اوغرامئش، اییلیگی ترجیح أدن ایسە هم بو دۆنیادا هم دە آحیرتتە قورتولوشا أرنلردن اۇلموشتور.
اییلیک وە کؤتۆلۆگۆن تاعریفینی یاپمایا گرک یۇقتور. اییلیک وە کؤتۆلۆک هرکسین اۇتاق قابول أتتیگی، أورنسل دگرلردیر. بۆتۆن گۆزللیکلر اینسانئن فئطراتئنا یرلشتیریلمیشتیر.
حوضور وە سۆکونون یۇلونون گؤستریلدیگی أولیلیکتە دنکلیک اؤنجەلیکلە عیففتتە آرانمالئدئر.
حاق تعالا شؤیلە بویورور:
الزَّانِي لَا يَنْكِحُ إِلَّا زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَالزَّانِيَةُ لَا يَنْكِحُهَا إِلَّا زَانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَحُرِّمَ ذَلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ ﴿۳﴾ (سورة النور)
زینا أدن أرکک، زینا أدن وەیا مۆشریک اۇلان بیر قادئندان باشقاسئ ایلە أولنەمز؛ زینا أدن قادئنلا دا آنجاق زینا أدن وەیا مۆشریک بیر أرکک أولنەبیلیر. بو، مۆمینلرە حارام قئلئنمئشتئر. (نور سورەسی؛ 3)
جنابئ حاق أن بۆیۆک ظولۆم اۇلاراق آنلاتتئغئ شیرک گۆناهئنئ تؤوبە أدیلمەدیگی تاقدیردە عاففەتمز. حایاتئن هیچبیر آلانئ شیرک قابول أتمز. عائیلەدە دە شیرک قۇشولماسئ یاعنی أشلرین بیربیرلرینی آرد سئرایا قۇیماسئ، أشلرینین حاقلارئنئن باشقالارئنا ورمەسی، لایئق اۇلمایانلارا ایکراملاردا بولونولماسئ آصلا قابول أدیلمز. آیتتە آلداتما، أشلرین بۇشآنما گرکچەسی اۇلدوغو گیبی أولنمەمە گرکچەسی دە قئلئنمئشتئر.
دنگەنین قالمادئغئ گلەنکسل عائیلە آلغئسئندا تک اۇتۇریتە بەیلرە وریلیرکن حانئملارا ظولمەدیلمیش، گۆنۆمۆزدە دە أزیلن قادئن حاققئنئ آلماق آدئنا أرکگینە ظولمەدر دوروما گلمیشتیر. حاقلار وە سۇروملولوقلار قارئشمئش، اۇرمان قانونلارئ حاکیم اۇلموشتور. حالبوکی حایاتتا دنگە شارطتئر.
جنابئ حاق شؤیلە بویورور:
الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ ﴿۲﴾ (سورة الملک)
اؤلۆمۆ وە حایاتئ یاراتان اۇدور. بونلار؛ حانگینیز داحا گۆزل ایش یاپاجاق دییە سیزی یئپراتئجئ بیر ایمتیحاندان گچیرمک ایچیندیر. (مۆلک سورەسی؛ 2)