یۆزیئللار بۇیونجا حاقیقات بیلگیسیندن اوزاقتا قالمانئن بونالئمئنئ چکن اینسانلئق، أورنین هر یانئندا تاریحین وە اینسانلئغئن یۆزۆنۆ آغارتان اؤلۆمسۆز ایسلام اؤگرتیسینین قوتلو باغئشلارئیلا آیدئنلئغا چئقمئشتئر.
دۆشۆنجەنین گؤز آچتئرماز یاساقلارلا چەوریلدیگی چاغلاردا، واحیین موشتوسونو وە اوموت یۆکلۆ حابرینی آلانلار؛ أورنە دۆشۆنجە ائشئغئ تاشئمئشلار، بیلگی قئطلئغئنئن اۆستۆنە برەکتلی یاغمورلار گیبی بۇشانمئشلاردئر.
کیتابئن، بیلیمین وە بیلگینین آلابیلدیگینە حۇرلادئغئ دؤنملردە، کیتاب دا بیلیم دە، قوتلو کیتاب قورئانئن قارشئ قۇنولماز یۆجەلیگی ایچیندە أنگین بیر اؤزگۆرلۆکلە قوجاقلاشمئشلاردئر.
أن اوزاق کلیمەلردە بیلە اۇلسا، بیلگی آراما یۆکۆملۆلۆگۆ گتیرن بیر اؤگرتی، عاینئ زاماندا أشی گؤرۆلمەمیش بیر سۇیلولوقلا باغلئلارئنا، کندی ساواش توتساقلارئندان بیلە بیلیم اؤگرنیمینی یۇلوندا یارارلانئلماسئنئ اؤگۆتلەمکتەدیر. دۆشۆنجەدەکی بو اۇلاغان اۆستۆ طاوئر، چاغداش دۆشۆنجەنین بوگۆن دە یارئن دا؛ اولاشامایاجاغئ سئنئرلاردادئر.
تئۇریدە عادیل بیر حایات طارزئنئ بۆتۆن گرکلرییلە أکسیکسیز بیر بیچیمدە اۇرتایا قۇیان تەوحیدی اؤگرتی، پراتیگینی دە ساعادت چاغئیلا سۇموتلاشتئرمئش وە همن هر قۇنودا آنئتلاشان اؤرنکلرییلە اینسانلئغئ درینلشن ایچ وە دئش چلیشکیلرینین دۆنیاسئندان چکیپ آلمئشتئر.
واحیین وە دۆشۆنجەنین اؤنجۆلۆگۆندە مەیدان آلان “قوتلو تەوحید اؤگرتیسی” قئسا زاماندا اینسانئنئ، تۇپلومونو، کۆلتۆرۆنۆ، تۇپلومسال دۆزنینی وە اویغارلئغئنئ اۇلوشتوراراق تاریحین اۆزەریندەکی کیرلی اؤرتۆیۆ قالدئرمئش، اۆستۆنلۆگۆن وە گۆچلۆلۆگۆن قوتلو کیتاب قورئانلا قازانئلدئغئنئ بلگەلەمیشتیر. قوتلو تەوحید اؤگرتیسی، گچن بۆتۆن زامانلار بۇیونجا گرک ایچردن وە گرکسە دئشاردان اوغرادئغئ بۆتۆن مۆداحالە وە سالدئرئلارا قارشئن، آصلی نیتەلیکلریندن هیچبیر شەی ییتیرمکسیزین، یارئنلارا واضعییت أتمک اۆزەرە موواححیدلرین أللریندە وە یۆرکلریندەدیر. تاریح حانگی دۆشۆنجەنین وە حانگی سیستمین گچمیشینی بو طارزدا آقلایابیلیر!
ألیندە آنئتسال نیتەلیک تاشئیان تەوحیدی دۆشۆنجە وریلرینی بولوندوران هر تۇپلوم حانگی دۆنیاجئ أنگللرلە چەوریلی بولونورسا بولونسون، گلەجک قوشاقلارا وە زامانلارا اؤزۆندە تاشئدئغئ قوتلو أمانتی گؤتۆرەبیلەجک دگرلرە صاحیبتیر. قوتلو تەوحید اؤگرتیسینە مۆراجاعات أدن تۇپلوملار حانگی اۇلومسوز شارطلارلا چەوریلمیش اۇلورسا اۇلسونلار، دۆنیایئ حایرتلر ایچیندە بئراقان، بۆتۆن بیر دۆنیانئن صاحیب اۇلدوغو بۆتۆن مۇدرن سیلاحلارئ تەثیرسیز بئراقان أتکینلیکلری گرچکلشتیرەبیلمکتەدیر.
آللاهئن سۇنسوز ایرادەسیندن باشقا هرحانگی بیر گۆجە بۇیون أگمەین موواححیدلرە آللاە کندی ایمکان وە سیلاحلارئیلا ایمدادئنئ گؤندرمکتەدیر. آللاهئن کریم اۇلان کیتابئنئن بویوردوغو یؤنتملری سچن مۆسلۆمانلار، بۆتۆن مۆسلۆمان تۇپلوملارا أنگین بیر یۆرکلیلیک وە اوموت قازاندئران داورانئشلارلا آللاها گیدن یۇللارئ آچماقتادئر.
مۆسلۆمان تۇپلوملارا ایسلام روحونون، ایسلام بیلگیسینین وە ایسلام سیاساسئنئن ینیدن قازاندئرئلماسئ گرکمکتەدیر. گؤرۆلمۆشتۆر کی بو روحو، بو بیلگی وە سیاسایئ بیر بیلینچ حالیندە کیملیکلرینە ناقشەدن تۇپلوملارا آللاە نیعمتینی باغئشلاماقتادئر. نەرەدە وە حانگی قۇنوم ایچریسیندە بولونورسا بولونسون، مۆسلۆمان وارلئغئنئ بۆتۆن عونصورلارئیلا چەورەسینە دویورماق زۇروندادئر. قالدئ کی بوگۆن اؤزللیکلە ایچریسیندە یاشادئغئمئز تۇپلومدا مۇدرنیزمین وە سیاسال دۆزنین قۇیدوغو ذیهنی وە فیعیلی یاساقلار نیدنییلە مۆسلۆمانلار وارلئغئنئ آچئقلاماق یرینە، تام ترسی بیر طاورئ بنیمسەیەرک وارلئغئنئ مۆمکۆن اۇلدوغونجا گیزلەمک یۇلونو سچمیشتیر.
اینسانلار بوگۆنکۆ ماددی قایغئلارئن دئشئندا دا قایغئلار اۇلابیلەجگینی دۆشۆنمەدیلر، ماددی اؤزلملر دئشئندا اؤزلملر بولونابیلەجگینی، ماددی حاظلار دئشئندا دا حاظلار اۇلابیلەجگینی قاورایامادئلار. اۇنلار بۆتۆن بیر حایاتئ آنجاق حالن یاشاناندان عیبارت بیلدیلر. اۇنلار آنجاق ایچینە دۇغدوقلارئ وە ایچیندە بۆیۆدۆکلری دۆزنلری قاورایابیلدیلر وە بونلارا رام اۇلمایئ بیر یازغئ بللەدیلر، بو دۆزنلرە مشروعییت قازاندئردئلار. کندیلرینە یالنئزجا بیرەیسل پلاندا وە ماددی آنلامدا یاشاما قاوغاسئ وە ایمکانئ وریلن اینسانلارئن، داحا اینسانی، داحا اۇنورلو بیر اینسان دۆزنی گرچکلشتیرمەسی بکلنەمز. بو تۆر اینسان، عؤمرۆنۆ أندیشە، یارئن قۇرقوسو، یالنئزلئق قۇرقوسو، گۆونسیزلیک، قارامسارلئق، حئرص وە قئسقانچلئق گیبی اینسانی بۆتۆن حاصلتلری آلت اۆست أدن ماراضی دویغولارلا دۇلدورماقتادئر. چۆنکی چاغداش دۆزنلر اینسانلارئ بۆتۆن بو ماراضی داورانئشلارا مجبور وە ماحکوم أتمکتەدیر. بو دۆزنلرین بوندان باشقاسئنئ گرچکلشتیرمەیە، اینسانی ایلیشکیلری، ویجدانی ایلیشکیلری دۆزنلەمەیە، روحی ایمکانلارئ حایاتا قازاندئرمایا گۆچلری یتمەمکتەدیر. بوگۆنکۆ تۇپلومسال دۆزنلرین، تۇپلوملارئنا لایئق گؤردۆگۆ کۆلتۆر چۇق سفیل بیر ماگازین کۆلتۆرۆندن باشقا بیر شەی دگیلدیر.
مۆسلۆمان تۇپلوملارئن، حایاتئ ایسلام اینانجئ دائیرەسیندە شکیللندیردیگی دؤنملردە زامانئن آشئلماز تۇپلوم آنلایئش وە اویغولامالارئنئ اۇرتایا قۇیموش، حایاتئن ایچیندەکی ضاروری بۆتۆن قوروملارئ أن ساغلئقلئ بیر بۆتۆنلۆک ایچیندە اۇلغونلوغا قاووشتورموشتور.
تۇپلوم وە دەولت گرچک وە یانئلماز دۆشۆنجەنین بویروغوندا اۇلدوغو سۆرەجە گۆجۆنۆ قۇروماقتادئر. چۆنکی تۇپلوم وە دەولت، وارلئق وە گۆجۆنۆ ایلاهی ایرادەدن آلماقتادئر. دۆشۆنجەدە ماراضی بیر باغنازلئغا مۆبتلا اۇلانلارئن آجئقلئ دیدینمەسینە قارشئن تاریحی گرچک بودور وە عاکسینە بیر قانئت دا یۇقتور. ییلیکلرینە قادار ایسلاما دۆشمانلئقلا یۇغرولموش سۇسیال وە سیاسال سیستملرین، صاحیب اۇلدوغو بۆتۆن مۇدرن ایمکانلارا راغمن، تۇپلوملارئنا قازاندئردئغئ گیدریلمەسی مۆمکۆن اۇلمایان تۇپلومسال حاستالئقلار، بو سیستملرین وارابیلەجگی أن سۇن نۇقطا ناسئل بیر حایات طارزئنئ گرچکلشتیرەبیلەجگینی گؤسترمەسی باقئمئندان عیبرت وریجیدیر. ماددی زنگینلیک، آراچلارئن دۆنیاسئنداکی مۆکممللیک وە چکیجیلیک تۇپلومون قالبینە موساللاط اۇلان عیللتلرین تداویسی قۇنوسوندا هیچبیر أتکینلیک ساغلایاماز.
تۇپلوموموزدا ایلک کز بیر تاقئم سۇسیال وە أکۇنۇمیک شارطلارئن داعوت أدیلدیگی دئش مۆداحالەلردن سۇنرا تۇپلومسال دۆزندە باش گؤسترن یۇزلاشما، دۆشۆنجەدە دە ایسلامی اؤگرتیدن اؤدۆن قۇپارمایئ باشارمئش وە بو صورتلە یابانجئلاشمایا یۇل وریلمیش، گیدەرک دۆزنین کندینە اؤزگۆلۆگۆ یارا آلئنجا، تۇپلوموموزون دئشارئیا قارشئ دیرنجی ییتمیش وە بؤیلەلیکلە تۇپلوم قان قایبەتمەیە باشلامئشتئر. بو دیگر مۆسلۆمان تۇپلوملاردا دا بؤیلە جرەیان أتمیش، تۇپلوم ایسلام عالەیهینە بیر دگیشیمە اوغرامئشتئر.
بو یۇزلاشما وە یابانجئلاشما ایلە باشلایان سیاسال وە أکۇنۇمیک باغئنلئلئق دؤنمی، بیر یاندا دۆشۆنجە سؤمۆرگەجیلیگینە قاپئلارئ آرالارکن ، دیگر یاندان دا اینسانئمئز وە تۇپلوموموزلا دۆشۆنجەدە آچئق پازار حالینە گلیشیمیزی چابوقلاشتئرمئشتئر. آچئق پازار حالینە گلیشیمیزلە یۇزلاشما کؤک سالمئش، تەوحیدی دۆشۆنجەنین بۆیۆک دۆشۆنۆر وە چاپلئ أثر دؤنمی قاپانمئشتئر. شیمدیلردە دۆشۆنجە حایاتئمئزئن بلیرلی بیر یؤنتیمی بولونمایئشئنئن آنا نیدنی، بو یۇزلاشما ایلە ایضاح أدیلملیدیر. دەوریملرلە بیرلیکتە گلن “یونان-لاتین-باتئ” کؤکنلی دۆشۆنجەلر ایش بیرلیگینین تەوحیدی کۆلتۆر قارشئسئندا پرۇپاگاندا پلانئندا أگەمنلیگی سۆرمکتەدیر. حالن ایچریسیندە یاشادئغئمئز تۇپلومدا دۆشۆنجە حایاتئ اۆزەرینە ایپۇتک قۇیانلار بۆیۆک اؤلچۆدە أسکی یونان دۆشۆنجە وە کۆلتۆرۆیلە بسلنمیش، بو کۆلتۆر وە دۆشۆنجەیە ایمان أتمیش کیشیلردیر. کندیلرینی بو تۇپراقلارلا، بو تۇپراقلارئن اوزاق، حاتتا ایسلام اؤنجەسی گچمیشییلە، بو اولوسلا ایضاح أدن نیجە یۇزلاشمئش اینسان وە دۆشۆنجە آدامئنئن نیجە زاماندئر اۇرتایا قۇیدوغو دۆشۆنجە اۆرۆنلریندە اؤنردیگی وە چیزدیگی اینسان تیپینە، نە بو تۇپراقلار اۆزەریندە نە بو اینسان ایقلیمیندە بیر یر بولماق قابیلدیر.
جیددی وە چاپلئ سۇرونلار اۆستۆنە دۆشۆرمە یتەنگینی ییتیرن یۇزلاشمئش دۆشۆنجە آدامئنئن، تەوحیدی دۆشۆنجەنین ینیدن دیریلیشی اۇلغوسوندان تدیرگین اۇلماسئ بو توتارسئزلئغئ یۆزۆندندیر. بونلار دۆشۆنجە یاشاملارئنئ، سؤمۆرگەجیلرین قوجاغئندا تۆکتەجکلردیر. مۆسلۆمان تۇپلوملاردا، تاریحی، سۇسیۇلۇژیک وە أتنیک گرچکلرین دئشئندا دۇلاشان یۇزلاشمئش دۆشۆنجە آقئمئ سۆرکلی ایسلام دۆشۆنجەسینە قارشئ سوچلامالاردا بولونورکن، زامان زامان یالنئزجا باتئدان گلدیگی وە یالنئزجا باتئ أتیکتی تاشئدئغئ ایچین دینسل نیتەلیکلی اۆرۆنلرە باغرئنئ آچما زاواللئلئغئنئ گؤسترمکتەدیر. بو آقئملار نزدیندە حئریستیانلئق باتئ تۇپلوملارئنئن دینی اۇلدوغو ایچین، ایسلامدان داحا چۇق قابولە شایاندئر.
بیز بوگۆن تۇپلوم اۇلاراق نە قادار یۇزلاشمئش بیر دۆنیا آنلایئشئ ایچیندە اۇلورساق اۇلالئم، بونون دئشئندا بیزی قوشاتان وە کندیسینە باش ووردوغوموزدا بیزە حایات ورەجک بیر حاقیقات دۆشۆنجەسی سیستملری نزدیندە قاورایابیلیریز. اینسان وارۇلوش بیلینجینە حاقیقاتین أزلدن أبدە گیدن میراثئ ایلە اولاشابیلیر. حاقیقات سیستمی اینسانئن بۆتۆن دگرلرینە جانلئلئق وە دیریلیک قازاندئرئر. کندیسینی آنجاق باتئجئ یؤنتملرلە ایضاح أدەبیلن یۇزلاشمئش دۆشۆنجەنین قئسئر شارطلارئنا قارشئن، تەوحیدی دۆشۆنجەنین مەیدان آلماسئ پرۇگراملئ وە اوستالئقلئ بیر شکیلدە گجیکتیریلمکتەدیر. بوندا اوزون زاماندئر آنتیتز چیزگیسیندە قالمانئن، حپ ساوونمادا دورمانئن بۆیۆک پایئ اۇلمالئدئر.
تاریحی بۇیونجا دۆشۆنجەیی دۇیوران، بسلەین وە بۆتۆن اینسانلئغا مال اۇلموش دۆشۆنجە أرلری یتیشتیرن تەوحیدی بیلینچ، بو یانلئش پۇلیتیکالار یۆزۆندن یارئن بیزی وریلمەسی گۆچ حسابلارا چکسە گرکتیر. یۇزلاشمئش دۆشۆنجەنین أگەمنلیگی آلتئندا یاپئلان هر شەی بۇشو بۇشونادئر. ینیلگیمیز قوشقوسوز ییگرتی توتقولارئمئز یۆزۆندندیر. بیزە دۆشن ایسلام دۆشۆنجەسینین چیزدیگی اینسانلار اۇلاراق عائید اۇلدوغوموز یرلری بولماقتئر.
تەوحیدی دۆشۆنجە هر آلاندا سچکینلرینی ورمەدیکچە گلەجگە گۆونلە گیتمکتن سؤز أدیلەمز. کندی گۆزیدەلرینی اۇلوشتورامایان بیر دۆشۆنجەنین یۇزلاشمایلا ساواشماسئ بیر طارافا، کندیسینین یۇزلاشما تهلیکەسییلە قارشئ قارشئیا بولوندوغو اونوتولمامالئدئر.
یاقئن وە قۇلای اۇلانا گیتمک، گۆنۆبیرلیک قایغئلارئن اینسانئ اۇلماق زامان أسکیتمک دەمکتیر. بیر قۇلوموزو گچمیشە، بیر قۇلوموزو گلەجگە اوزاتاراق، یۆرگیمیزی کریم اۇلان قورئانا وە پەیغامبریمیزین سۆننتینە عایارلایاراق زامانئ قوشاتماقتئر ایشیمیز.
بیز گلەجکتە بۆتۆن زامانلارئ ینیلەیەجک وە دگیشتیرەجک گۆچتە بیر دۆشۆنجەنین چۇجوقلارئیئز. بو دۆشۆنجە آلتئن دؤنمینە ایسلام دۆشۆنۆرلرینین ألیندە اولاشتئ.
گچمیشتە مۆسلۆمانلار بۆتۆن زامانلاردا گرچکلشتیریلسین وە یاشاتئلسئن دییە ‘ساعادت چاغئ’ اؤرنگینی اۇرتایا قۇیدولار. گۆنۆمۆزدەکی موواححیدلر دە ایسلامئ اۇنلار گیبی آنلایاراق، اۇنلار گیبی کندیلرینی آدایاراق، اۇنلارئ ایزلەیەرک اۇنلاردان بیزە میراث قالان آحلاق وە داورانئشلارئن ائشئغئندا راببانی بیر دۆنیایا آچئلان یۇلون ایشچیلری اۇلاجاقتئر.
یۇزلاشمانئن هر تۆرلۆسۆندن آرئنمئش تەوحیدی دۆشۆنجەیی ینیدن قوراجاق وە یارئنا گؤتۆرەجک اۇلانلار دا قوتلو ایسلام اؤگرتیسینین، یۆزلریندە کیتاب ائشئغئ تاشئیان گنچ دۆشۆنۆرلری اۇلاجاقتئر.
آتاسۇی مۆفتۆاۇغلو
دۆشۆنۆر-یازار
