“آللاهئن لۆطفو وە ایکرامئ”؛ بیریکتیردیگیمیز، قئیامتە قادار بیریکتیرەجگیمیز وە بیریکتیرەبیلەجگیمیز هر شەیین تۇپلامئندان داحا دگرلیدیر.
اینسان یاشادئغئ ایچین اؤلۆر وە اؤلەجگی ایچین یاشار.
“بو ایکی ثابیت موطلاق، یۆجە آللاە طارافئندان یاراتئلمئشتئر.” بونو تۆم اینسانلئغا هدیە أتتیگی “مۆژدەجی وە اویارئجئ” (فتیح سورەسی؛ 8) وە “هر شەیی آچئقلایئجئ” (قاصاص سورەسی؛ 2) کیتابئندا بیلدیرمکتەدیر:
الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ … ﴿۲﴾ (سورة الملک)
اؤلۆمۆ وە حایاتئ یاراتان “اۇدور” … (مۆلک سورەسی؛ 2)
عاینئ آیتین دوامئندا آللاە، بو یاراتما ایشینین سببینی آچئقلاما لۆطفوندا بولونموشتور:
… لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ ﴿۲﴾ (سورة الملک)
… بونلار؛ حانگینیز داحا گۆزل ایش یاپاجاق دییە سیزی یئپراتئجئ بیر سئناودان گچیرمک ایچیندیر. “اۇ” گۆچلۆدۆر، باغئشلایئجئدئر. (مۆلک سورەسی؛ 2)
مینیک بیر بدن حالیندە آننە قارنئندان ایمتیحان سالۇنونا سەوق اۇلان اینسانئن، دۇغدوغو آندا هیچبیر بیریکیمی یۇقتور:
وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿۷۸﴾ (سورة النحل)
آللاە سیزی آننەلرینیزین قارنئندان چئقاردئغئندا هیچبیر شەی بیلمییۇردونوز. آما سیزە دینلەمە وە ایلری گؤرۆشلۆ اۇلما (باصیرت) اؤزللیگی ایلە گؤنۆللر ورمیشتی. بلکی گؤرەولرینیزی یرینە گتیریرسینیز. (ناحل سورەسی؛ 78)
دۇغدوغو آنداکی تجرۆبەسیز وە دۇلایئسئیلا دا بیلگیسیز حالینی ایشلەمەیە باشلایان اینسان، دۇغوموندان أرگنلیگە قادار؛ کی سۆرچتە چەورەسینی، یری، گؤگۆ، کندیسینی، اؤتەکی اینسانلارئ، اؤتەکی جانلئلارئ وە أطرافئنداکی هر شەیی، یاعنی سۇیوت-سۇموت موحاطاب اۇلدوغو بۆتۆن یاراتئلمئش آیتلری گؤزلملەیەرک، اۇقویاراق، اینجەلەیەرک وە دگرلندیرمەیە آلاراق یۆجە آللاهئن وارلئغئ حاققئندا بیلگی صاحیبی اۇلمایا باشلار.
هر شەیین “اۇنون” یاراتماسئیلا اۇلدوغو حاقیقاتینە أریشمەیە باشلار وە بؤیلەلیکلە میثال روم سورەسی؛ 27-نجی آیتتن أدینەبیلەجگیمیز: “یاراتان وە صاحیب اۇلان سادەجە آللاەتئر.” یارغئسئنئ یاواش یاواش ذیکرەتمەیە باشلار. هر اینسانئن، أرگنلیگە گچیش ایعتیبارییلە دە بو بیلگییە دائیر ذررە قادار شۆبهەسی قالماز:
وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ ﴿۱۷۲﴾ (سورة الأعراف)
راببین، آدم اۇغوللارئنئن بللریندن نسیللرینی آلدئغئندا (یاعنی قادئنلاردا ایلک یومورتا حۆجرەسینین راحمە دۆشمەسیندە، أرککلردە ایلک سپەرم اۆرتیمی گرچکلشتیگیندە) اۇنلارئ کندیلرینە قارشئ شؤیلە شاهید توتتو: “بن سیزین راببینیز (صاحیبینیز) دگیل میییم؟” اۇنلار دا: “أوت! راببیمیزسین (صاحیبیمیزسین). بیز بونا شاهیدیز.” دەدیلر. آرتئق قئیامت گۆنۆ: “بیز بونون فارقئندا دگیلدیک.” دییەمزسینیز. (آعراف سورەسی؛ 172)
دەمک اۇلویۇر کی اینسان، أرگنلیگە گیرنە دگین، بیذذات کندی گؤزلملرییلە اؤگرنیر کی کندیسی دە داحیل اۇلماق اۆزرە کائینات وە کائیناتتاکی هر شەی، یۆجە آللاهئن اؤزل مۆلکۆ وە قوصورسوز أثرلریدیر. راببیمیز، گؤزلم سۇنوجو أدیندیگی بو بیلگییە یۆز چەویرمەیە یلتنن اینسانلارئ، عادتا “بیر داحا باقئن!” دییە اویارئر:
أَفَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَزَيَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ ﴿۶﴾ (سورة ق)
اۆستلردەکی گؤگە باقمئیۇرلار مئ، ناسئل یۆکسلتمیشیز وە ناسئل سۆسلەمیشیز. اۇندا چاتلاقلئقلار یۇقتور. (قاف سورەسی؛ 6)
الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ ﴿۳﴾ (سورة الملک)
اۆست اۆستە یدی قات گؤگۆ یاراتان دا “اۇدور”. راحمانئن یاراتماسئندا بیر اویومسوزلوق گؤرەمزسین. باقئشلارئنئ اۇرایا چەویر؛ بیر چاتلاق گؤرەبیلیر میسین؟ (مۆلک سورەسی: 3)
حاتتا راببیمیز ائصرار أدر وە مەیدان اۇقور:
ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يَنْقَلِبْ إِلَيْكَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَهُوَ حَسِيرٌ ﴿۴﴾ (سورة الملک)
سۇنرا باشقالارئنئ ایکی دفعا داحا چەویریپ دە باق، گؤزۆن اوموتسوز حالدە بیتکین دۆشەجکتیر. (مۆلک سورەسی؛ 4)
وار اۇلان هرحانگی بیر شەیین “اۇنا” عائید اۇلمادئغئنئ ایددیعا أتمک وە وار اۇلان هرحانگی بیر شەیدە اویومسوزلوق آراماق گیبی آتئلئملار بیزی چارەسیز وە بیتکین دۆشۆرەجکتیر.
بونون عاقابیندە، اینسان أرگنلیک سەویەسینە واردئغئندا عاقلا وە قالبە کۇد أدیلن بیر باشقا بیلگی، حاتتا أن مۆهیمی، دۇغرو یۇل بیلگیسیدیر. آللاەتان باشقا ایلاە اۇلمایئشئ وە سادەجە اۇنا قوللوق أدیلمەسی حالیندە فلاح بولاناجاغئ گرچگیدیر:
إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا ﴿۲﴾ إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ … ﴿۳﴾ (سورة الإنسان)
بیز اینسانئ، چۇق بیلشنلی دؤللنمیش یومورتادان یاراتتئق. یئپراتئجئ بیر ایمتیحاندان گچیرەجگیز؛ اۇ نەدنلە اۇنو دینلەین وە گؤرن بیر وارلئق حالینە گتیردیک. اۇنا دۇغرو یۇلو گؤستردیک … (اینسان سورەسی؛ 2-3)
پکی، اۇ دۇغرو یۇل نەیمیش:
إِنَّ اللَّهَ رَبِّي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ ﴿۵۱﴾ (سورة آل عمران)
گرچکتن آللاە، بنیم دە راببیم، سیزین دە راببینیزدیر. اؤیلەیسە “اۇنا” عیبادت أدین. دۇسدۇغرو اۇلان یۇل ایشتە بودور. (آلی عیمران سورەسی؛ 51)
اینسان سورەسی؛ 2 وە 3-نجۆ وە آلی عیمران سورەسی؛ 51-نجی آیتلرینی کۇمبینە أتتیگیمیزدە واردئغئمئز نتیجە شودور:
یۆجە راببیمیز هر اینسانا دۇغرو یۇلو گؤسترمیشتیر وە گؤسترمەیە دوام أتمکتەدیر. هر اینسان دۇغرویو، یاعنی سادەجە آللاها عیبادت أتمەسی گرکتیگینی چۇق آما چۇق ایی بیلیر. یۆجە آللاە بو ضارورتی هر قولونون ذیهنینە وە قالبینە أن گۆزل شکیلدە ناقشەتمیشتیر.
لاکین دۆنیاداکی وارۇلوشون أن حاسساس وە أن جان آلئجئ مەوضوسو تام دا بو نۇقطادا ظوهور أدر. أرگنلیکتن ایعتیبارن بو دۇغرولارئن ایچسللشتیریلمەسینی تاعقیبن، دۆنیوی منفاعاتلر دە کندیلرینی بو آشامادا بللی أتمەیە باشلار. فئطراتئنئ بۇزمایا مەیلی اۇلان اینسان اۇغلو ایچین بو ایکی مفهوم (دۇغرولار وە منفاعاتلر) گیت گیدە پۇلاریزە اۇلور وە ایکیسی آراسئندا چاتئشما باشلار. بو چاتئشمادا آلاجاغئمئز بیر طاوئر، سچەجگیمیز بیر یؤن اۇلماسئ گرکەجکتیر.
ایشتە دۆنیا ایمتیحانئ بودور. ایمتیحانئمئز ترجیحلر ایمتیحانئدئر. دۇغرولارئ مئ؛ یۇقسا منفاعاتلریمیزی می، دۆنیایئ مئ؛ یۇقسا أساس حایاتئ مئ، سادەجە آللاها قوللوغو مو؛ یۇقسا حاشا “اۇنون” ماقامئنا دنک اۇرتاقلار عاطفەتمەیی می، صابرئ مئ؛ صابئرسئزلئغئ مئ؛ کندینە یالان سؤیلەمەیی می، پشین وە قئسا اۇلانئ مئ؛ یۇقسا حاقیقی، سۆرکلی وە دگرلی اۇلانئ مئ ترجیح أدەجگیمیز تست أدیلیر. “اۇنا” گۆونیپ گۆونمەیەجگیمیز، سادەجە “اۇندان” مئ؛ یۇقسا “اۇنونلا” برابر باشقالارئندان دا مئ قۇرقاجاغئمئز، سادەجە “اۇنا” مئ؛ یۇقسا “اۇنونلا” برابر باشقالارئنا دا مئ تسلیم اۇلاجاغئمئز دگرلندیرمەیە آلئنئر.
حایاتئمئزدا آللاهئ وە “اۇنون” موحتشم أمیرلرینی ایلک سئرایا مئ؛ یاحود ایکینجی، اۆچۆنجۆ، دؤردۆنجۆ، ییرمینجی، یا دا أللینجی سئرایا مئ آلاجاغئمئز یۆجە آللاە طارافئندان تثبیت أدیلیر. دەمک اۇلویۇر کی ترجیحلریمیز، سچیملریمیز وە سئرالامالارئمئز تست أدیلیر.
یۆجە راببیمیز، سئنئرسئز ایکرامئ وە ایمتیحان مفهومونون دۇغاسئ گرگی بیزلری بو ترجیحلریمیزدە اؤزگۆر بئراقئر:
إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا ﴿۳﴾ (سورة الإنسان)
اۇنا دۇغرو یۇلو گؤستردیک؛ ایستەر گؤرەوینی یاپار، ایستەرسە اۇ یۇلو گؤرمزلیکتن گلیپ اۆستۆنۆ اؤرتر (کافیر اۇلور). (اینسان سورەسی؛ 3)
بو ساطئرلارئ یازان بن، أرگنلیگە قادار ذیهنیمە وە گؤنلۆمە یرلشن وە أرگنلیکتن ایعتیبارن دە، هیچبیر قوشقو دویمادئغئم “سادەجە یۆجە آللاها قوللوق أدیلمەسی گرکتیگی” بیلگیسینین اۆزرینی اؤرتمۆشتۆم. هم دە باحثەتتیگیم گیبی بونو “ترجیح أدەرک” یاپمئشتئم. حۆر وە بیلینچلی شکیلدە دۇغرو یۇلدان یۆز چەویرمیشتیم.
هر جانلئ وە جانسئز گیبی “اۇنون” موطلاق حاکیمیەتیندن ذررە شۆبهە دویماسام دا، “اۇنون” أمیرلرینین اۇ دؤنمکی کەیفیمە، کیبریمە، صابئرسئزلئغئما وە تنبللیگیمە اویماماسئ سببییلە؛ أورنسل وە سۇنسوز دۇغرولارئ آرد سئرالارا گؤندریپ، پشین منفاعاتلریمی اؤنجەلیگە دؤنۆشتۆرەرک؛ آللاە عاففەتسین کی “شیرک” ایسیملی أیلم وە طاوئرا بولاشمئشتئم.
« بو عایبئم ایچین هر گۆن یۆجە راببیمیزدن عاف دیلریم وە بانا ایذین وردیگی مۆددتچە هر گۆن دیلەمەیە دوام أدەجگیم. »
آللاهئ حاشا ایلک سئرایا قۇیماماق (شیرک) بیر اینسانئن کندینە یاپابیلەجگی أن بۆیۆک ظولۆمدۆر:
وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ ﴿۱۳﴾ (سورة لقمان)
شۆبهەسیز، اۇغلونا اؤگۆت وریرکن شؤیلە دەمیشتی: “اۇغولجوغوم! آللاها شیرک قۇشما؛ چۆنکی شیرک قۇشماق پک بۆیۆک بیر ظولۆمدۆر.” (لۇقمان سورەسی؛ 13)
