کیتاب بیر عیلمە یاعنی بیر اوصولە گؤرە آللاە طارافئندان “تافصیل” أدیلییۇر. بیزە دۆشن بو اوصولە گؤرە، هرحانگی بیر قۇنودا موحکم اۇلاراق سچیلن آیتین مۆتشابیەلرینە اولاشمایا چالئشماقتئر.
هود سورەسینین ایلک آیتی شؤیلەدیر:
ألیف، لام، را! بو اؤیلە بیر کیتابتئر کی آیتلری هم موحکم قئلئنمئش، هم دە دۇغرو قارارلار ورن وە هر شەیین ایچ یۆزۆنۆ بیلن آللاە طارافئندان تافصیل أدیلمیشتیر. (هود سورەسی؛ )
هرحانگی بیر قۇنودا موحکم اۇلاراق سچیلن آیتتن، اۇ آیتین مۆتشابیەلرینە گیتمەمیز گرکیر. بونو یاپاراق اۇ قۇنویلا ایلگیلی آنلام کۆمەسی اۇلوشور کی، بؤیلەجە اۇ قۇنودا دتایلار اۇرتایا چئقار. آنلام کۆمەلری اۇلوشتورولورکن آیتلرین ایندیریلدیگی دیل یاعنی عارابچا دیققاتە آلئنئر. ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
بو بیر کیتابتئر کی آیتلری، بیلنلر تۇپلولوغو ایچین عارابچا قورئانلار (کۆمەلر) حالیندە آچئقلانمئشتئر. (فوصصیلت سورەسی؛ )
“تافصیل”؛ آیتلر آراسئ ایلیشکیلر ایلە گرچکلشیر. ایلیشکیلر عارابچایا گؤرە قورولور.
تافصیل تۆم ایلاهی کیتابلاردا گچرلی اوصولدۆر
ناحل سورەسینین 44-نجۆ آیتیندە، قورئانئن اؤنجەکی کیتابلاردا اۇلانئ، مائیدە سورەسینین 15-نجی آیتیندە دە ساقلانانلارئ اۇرتایا چئقاردئغئ بیلدیریلیر. اؤنجەکی کیتابلاردا اۇلانئن اۇرتایا قۇنماسئ گیزلننلرین چئقارتئلماسئ، ایحتیلافلارئن چؤزۆلمەسی بللی بیر اوصوللە گرچکلشمیشتیر. تافصیل قاورامئ بو باغلامدا دا قوللانئلئر.
بو آیت شؤیلەدیر:
بو قورئان، باشقاسئ طارافئندان اویدورولوپ آللاها مال أدیلمیش دگیلدیر. چۆنکۆ بو قورئان کندیندن اؤنجەکینین تاصدیقی، اۇ کیتابلارئن تافصیلیدیر. بوندان دۇلایئ عالملرین راببیندن اۇلدوغو حوصوصوندا شۆبهەیە یر یۇقتور. (یونوس سورەسی؛ )
اؤنجەکی کیتابتا اۇلانلارن اۇرتایا قۇنماسئ، ایحتیلافلارئن چؤزۆلمەسی، تبیینین گرچکلشمەسی ایچین تاعقیب أدیلن اوصول “تافصیل” اۇلابیلیر.
بنزەر بیر آیت شؤیلەدیر:
بو (قورئان) اویدورولابیلەجک بیر سؤز دگیلدیر. چۆنکۆ کندیندن اؤنجەکینین تاصدیقی، هر شەیین تافصیلیدیر. بوندان دۇلایئ اینانان بیر تۇپلولوق ایچین یۇل گؤستریجی وە راحمتتیر. (یوسوف سورەسی؛ )
آیتتەکی “وتفصیل کل شیء” ایفادەسی هم کیتابتا اۇلانلارئن تاصدیقی هم دە ساقلانانلارئن تبیینی یاعنی اۇرتایا چئقما آشاماسئ اۇلابیلیر.
“تافصیل“، تۆم ایلاهی کیتابلارداکی بیر اوصول اۇلاراق قارشئمئزا چئقماقتادئر. موسایا (ع) وریلن کیتاب ایچین شو ایفادە قوللانئلئر:
موسایا دا اۇ کیتابئ ورمیشتیک کی ایی داورانانلارا نیعمتیمیزی تاماملایالئم. اۇ کیتاب هر شەی ایچین تافصیل، یۇل گؤستریجی بیر رهبر وە راحمتتی. راببییلە قارشئلاشاجاقلارئنا اینانسئنلار دییە. (أنعام سورەسی؛ )
بنزەر ایفادە یینە موسایا (ع) وریلن کیتابلا ایلگیلی اۇلاراق شؤیلە گچر:
وردیگیمیز لوحالاردا اۇنون ایچین هر تۆرلۆ اؤگۆدۆ یازدئق وە هر شەی ایچین بیر تافصیلدی… (آعراف سورەسی؛ )
ایلاهی کیتابلار آراسئندا ایرتیباط اۇلدوغونو بیلییۇروز. حاتتا قاصاص سورەسینین آیتیندە بو شؤیلە ایفادە أدیلمکتەدیر:
کندیلریندە وار اۇلان بیلگییی قوللانسئنلار دییە قاولی بیربیرییلە ایرتیباطلئ یاپتئق. (قاصاص سورەسی؛ )
بو ایرتیباطئن بیر یؤنۆنۆ “تافصیل” قاورامئ ایفادەأتمکتەدیر. قورئانئن کندیندن اؤنجەکی کیتابلار ایچین بیر تافصیل اۇلدوغونو گؤرمۆشتۆک. موحتملن شو آیت دە بو دوروما دلالت أتمکتەدیر:
اۇ (قورئان)، قاولی فاصلدئر. (طارئق سورەسی؛ )
بورادا اؤنجەلیکلە موحاممدین (ع) تبلیغ أتتیگی شەیلری حافیفە آلانلارا حیطاب أدیلییۇر اۇلمالئدئر. اۇنلارا شو دەنمکتەدیر: “سیزە تبلیغ أتتیکلری، کندیسیندن اویدوردوغو شەیلر دگیل. اۇقودوقلارئنا دیققات أتملیسینیز. اؤنجەکی کیتابلاردا گیزلنن شەیلری آچئقلامئش اۇلویۇر.”
آیتین دوامئ دا اؤنملیدیر:
اۇ غایرئ جیددی؛ اؤنمسیز بیر شەی دگیل. (طارئق سورەسی؛ )
بنزەر اؤرگۆلر باشقا آیتلردە دە واردئر. مثەلا حاققا سورەسینین شو آیتلری دە قۇنویلا ایلگیلیدیر:
اۇ، دگرلی بیر رسولۆن سؤزۆدۆر. بیر شاعیرین شیعیری دگیلدیر؛ نە قادار آز گۆونینیز وار! بیر کاهینین کهانتی دە دگیلدیر، نە قادار آز تذککۆر أدییۇرسونوز! اۇ، عالملرین صاحیبینین ایندیردیگی بیر سۆزدۆر. (حاققا سورەسی؛ )
فوصصیلت سورەسینین آیتینین تافصیل ایلە ایلگیسی
فوصصیلت سورەسینین آیتی شؤیلەدیر:
اۇنو آنلاشئلماز آیت کۆمەلری (قرآنا أعجمیا) شکلیندە اۇلوشتورسایدئق دەرلردی کی: “آیتلری آچئقلانسا (تافصیل أدیلسە) یا!” ایستەدیگینیز شەی عاینئ آندا؛ هم آعجمی (آنلاشئلماز) هم دۆزگۆن بیر عارابچا اۇلماسئ مئ (بو ناسئل اۇلابیلیر کی)؟ دە کی: “اۇ، اینانئپ گۆوننلر ایچین دۇغرو یۇلو گؤسترن وە شیفا اۇلان بیر کیتابتئر. اینانمایانلارئن سانکی قولاقلارئ تئقالئ، مۆمینلرە قارشئ گؤزلری سانکی کؤردۆر. کندیلرینە اوزاق بیر یردن سسلنیلن کیشیلر گیبیدیرلر.” (فوصصیلت سورەسی؛ )
آیتتە گچن “أعجمی = آعجمی” ایفادەسی، عارابچانئن دئشئندا هرحانگی بیر باشقا دیل اۇلاراق آنلاشئلماقتا، آیتتە، شاید، قورئان موحاممدە (ع) عارابچانئن دئشئندا بیر دیللە ایندیریلسەیدی، اینسانلارئن بو کیتابئن آچئقلانماسئنئ طالب أدەجکلرینین آنلاتئلدئغئ سؤیلنیر. بو آیتە باشقا بیر آچئدان دا باقئلابیلیر.
ایلاهی کیتابلار مشروعیەتینی تاصدیق ایلیشکیسینە دایاندئرئر. تاصدیق ایلیشکیسی ایلاهی کیتابلارئن، ایندیگی زامان، مکان وە کۆلتۆرل اؤگەلرلە سئنئر اۇلامایاجاغئ آنلامئنا گلیر. تاریحسل بیر کیتاب کندیسیندن اؤنجەکی کیتابلارلا آراسئندا تاصدیق ایلیشکیسی قوراماز، بو سببلە دە کندیسینە تابیع اۇلونماز. بیر کیتابئ ایلاهی یاپان اۇنون أدبی یؤنۆ دگیل، ایچردیگی حاقیقاتلردیر. بو حاقیقاتلر فئطری، دۇلایئسئیلا أورنسلدیر. ایلاهی کیتابلارئن بو اؤزللیگینە دیققات أدیلمەدیگیندە ایلاهی کیتابلاردان فارقلئ بکلنتیلر ایچریسینە گیدیلیر. اۇقوندوغوندا آنلاشئلان وە اویغولانابیلن بیر کیتاب اینسانلارئن چۇغونو ممنون أتمز. اینسانلار تلاففوظ أدیلدیگیندە، آنلامئ اۇلماسا دا اۇلاغاناۆستۆ أتکیلری اۇلان کیتاب ایستەرلر.
طئبقئ شو آیتتە ایفادە أدیلدیگی گیبی:
قورئانلا داغلار یۆرۆتۆلسەیدی، یر یارئلسایدئ، یا دا اؤلۆلرلە قۇنوشولسایدئ… حایئر! هر ایش آللاهئن ألیندەدیر… (راعد سورەسی؛ )
یوقارئداکی آیت قورئاندان بکلنتیلری فارقلئ اۇلان کیشیلردن باحثەتمکتەدیر. شو آیت دە قورئانا دائیر بنزەر بیر بکلنتییە صاحیب اۇلانلاردان باحثەتمکتەدیر:
“آلتئندان یاپئلمئش بیر أوین اۇلسا یاحود گؤکیۆزۆنە چئقسان! بیزە اۇقویاجاغئمئز بیر کیتاب ایندیرمەدیکچە چئقتئغئنا دا ایناناجاق دگیلیز یا!” دە کی: “راببیمە بۇیون أگریم؛ بن ألچی اۇلان بیر بشردن باشقا نەییم کی؟” (ایسرا سورەسی؛ )
دۆن اۇلدوغو گیبی بوگۆن دە باعضئلارئ آللاهئن کیتابئنئن دیلینی یاوان بولماقتالار. مثەلا قورئانداکی اۆسلوبو آللاها یاقئشتئرامایان، گل گؤر کی مجبور قالدئغئ ایچین بؤیلە بیر دیل قوللاندئغئنئ دۆشۆننلر واردئر. بونلارا گؤرە، آللاە بللی دؤنملردە مثەلا میلادی آلتئیۆزلۆ یئللاردا عاراب یارئمآداسئنداکیلرلە؛ مککە وە جیوارئنداکیلرلە ایلتیشیمە گچمک ایستەدیگی ایچین، اۇنلارئن دیلینی، داحاسئ اۇنلارئن اۆسلوبونو، دیلینی، عاقلئنئ، آلغئلارئنئ، ساپلانتئلارئنئ دیققاتە آلماق زۇروندا قالدئ. اۇیسا قورئانداکی اۆسلوب بیزیم ایلاە قابول أدیندیگیمیز آللاها یاقئشاجاق اۆسلوب دگیلدیر. نە وار کی، اۇ دؤنمدەکی موحاطاب بویدو. آداملار قارئلارئنئ دفعالارجا بۇشویۇر، دفعالارجا گری دؤنۆیۇر، اۇنلارئ رنجیدە أدییۇر، حاق حوقوق تانئمئیۇردو. آللاە دا مجبور قالدئ بۇشانمایا دائیر دتایلئ آیتلر ایندیرمەیە. یۇقسا آللاهئن مۆداحالە أدەجگی ایشلردن دگیلدی، بیر قولون قارئسئنئ ناسئل بۇشاماسئ گرکتیگینە دائیر دۆزنلەمەلر.
ذاتن اینسان گلیشتی، مدنیلشتی وە شیمدیلردە بۇشانما حوقوقونو قووتلە موحتملدیر کی، آللاهئن مورادئنا اویغون اۇلاراق شکلە سۇقتو. ذاتن بوندان دۇلایئدئر کی، آللاە شیمدیلردە بیر کیتاب گؤندرمەیی دۆشۆنسەیدی، بۇشانمایلا ایلگیلی تک بیر آیت ایندیرمز؛ “بیلدیگینیز گیبی یاپئن!” دەردی. یینە اۇ دؤنمدە تۇپلوم قادئنلارا میراث ورمییۇر، اۇنلارئ ماغدور أدییۇردو. آللاە دا مجبور قالدئ میراثلا ایلگیلی دتایلئ آیتلر ایندیریپ قئزلارا یارئم حیصصە ورین دەمەیە. بو دا اۇنون مورادئنا اویغون دگیلدی آما نە وار کی موحاطابلارئن سەویەسی بویدو. یۇقسا بوگۆنۆن اینسانئنا حیطاب أتسەیدی، میراثلا اوغراشماز، قادئن أرکک آراسئندا حیصصە فارقئ گؤزتمز؛ “سیز یاپئلماسئ گرکنی بیلەجک سەویەدەسینیز” دەردی. طالیحسیزلیک اۇ کی، حئرسئزلئق دا آلمئش باشئنئ گیدییۇردو اۇ دؤنمدە. “یاپمایئن، یازئقتئر، گۆناەتئر!” شکلیندەکی اویارئلارلا هیچبیر دگیشمەیەجگینی بیلدیگی ایچین آللاە یینە آصلئندا مورادئ وە اۆسلوبویلا اویوشماسا دا؛ “أللرینی کسین حئرسئزلئق یاپانلارئن!” دەدی. آنجاق بونو دا بیزیم اۆزریمیزە آلئنمامئزا گرک یۇقتو. چۆنکۆ بوگۆنۆن مۇدرن اینسانئ داحا اینسانی یۇللارلا ورمکتەیدی حئرسئزلئغئن جزاسئنئ.
بؤیلە دۆشۆننلرە گؤرە قورئانئن واحیینین اۆزریندن اۇندؤرت عاصرئن گچتیگی شو گۆنلردە بیر مۆسلۆمانئن هرحانگی بیر قۇنویو قۇنوشورکن یا دا تمللندیریرکن قورئانداکی بیر آیتە عاطئفتا بولونماسئ اۇلاجاق ایش دگیلدیر. بو، دۆپەدۆز آللاهئن ایماژئنئ یرلە بیر أتمکتیر. قورئانئ، دینی وە آللاهئن مورادئنئ آنلاماماقتئر. ألدەکی کیتاب -کیتاب بیلە دگیل، حیطاب- بوگۆنۆن مسئلەلرینە چؤزۆم گتیرەجک دورومدا دگیلدیر. ذاتن بو ایش ایچین ایندیریلمیش دە دگیلدیر. “آللاە بو قۇنودا کیتابئندا شؤیلە دەمکتەدیر” دیەرک سەویەیی دۆشۆرمەمک، ألدەکی واحیی ایستیثمار أتمەمک گرکیر. بونلارا گؤرە ذاتن بیر یۆز قاراسئ اۇلان آما قورئاندا یر آلان، یر آلماق زۇروندا اۇلان پک چۇق حۆکمۆ دە مۇدرن اینسان اۇرتادان قالدئرمئشتئر. بونلارا گؤرە گۆنۆمۆز اینسانئنئن آحلاقی گلیشمیشلیک سەویەسی وە ساغدویوسو اۇلماسایدئ، یاعنی قورئانا قالسایدئ، حالا کۆچۆکلر أولندیریلەبیلیر وە حالا کؤلەلیک دوام أتملیدیر دەمک زۇروندا قالئردئق. قورئانا چاغرئ یاپانلار، کۆچۆکلرلە أولیلیگە وە کؤلەلیگە بوگۆندە جواز ورمک دوروموندا قالئرلار کی، بو قابول أدیلەبیلیر دگیلدیر.
ولحاصئل بونلارا گؤرە قورئان بوگۆنۆن اینسانئنئن کندیسینی رفرانس گؤسترەجگی دۆزەیدە بیر متین دگیلدیر. قارماشئق، اینسیجامسئز، توتارسئز وە گرچک دئشئدئر. اۇ قادار اینسیجامسئزدئر کی، اۇنا متین موعاملەسی یاپانلارا شو آلئنتئیلا حاطئرلاتمادا بولونولور:
“شونو سؤیلەملیییم کی قورئان، بوگۆنە قادار اۇقونماقتا أن زۇر زۇرلاندئغئم، اۇقورکن یۇرولوپ اوساندئغئم بیر کیتابتئر. بزدیریجی بیر اینتیقامسئزلئق، قارماقارئشئق، حاملئق، بیتمز تۆکنمز تکرار، لاف قالابالئغئ، دۇلامباچلئلئق، قئساجاسئ، سۇن درەجە حام، یاوان وە قاهرئ چکیلمز بیر ساچمالئق… بیر باتئلئ اینسان طئبقئ دەولت آرشیولریندەکی اۇقوماسئ گۆچ أوراق یئغئنلارئندا اۇلدوغو گیبی قورئان متنینی دە آنجاق واظیفە حیسسینین باسقئسئ آلتئندا اۇقویوپ بیتیرمەیی باشارابیلیر…
بۆتۆن بونلارا راغمن قورئانئن ناسئل اۇلوپ دا سمادا یازئلمئش بیر کیتاب اۇلاراق قابول أدیلدیگینی آنلاماق گۆچتۆر. قورئانا ایی یازئلمئش بیر کیتاب دیەبیلمک، شؤیلە دورسون، هرحانگی بیر کیتاب دیەبیلمک داحی مسئلەدیر. قالدئ کی، اۇ داحا زیادە تغاننی ایلە اۇقونان مانظوم متینلرە بنزەر نیتەلیکتەدیر. سۇنوچتا قورئان آنجاق کؤتۆ یازئلئ بیر متین اۇلاراق نیتەلندیریلەبیلیر (…) قورئان سۆرکلی اۇلاراق حض. موحاممدین چاغئنداکی عارابلارئن حافئظاسئندا مەوجود اۇلان گچمیش پەیغامبرلرە عائید قئصصالارئ آقتارئر. ایبراهیم، هود، موسا، عیسا وە دیگر گرچک وە /وەیا أفسانوی پەیغامبرلرین بیربیری آردئنجا شو وەیا بو قاومە گلیپ گۆناەلارئندان اؤتۆرۆ اۇنلارئ ناسئل اویاردئقلارئنئ دفعالارجا آنلاتئر وە جان سئقئجئ بو تکرارلاردان بئقئپ اوسانماز.”
بو ذیهنیەتە گؤرە قورئاندا آنلاتئلان تاریحی قئصصالاردا گرچک دئشئدئر. اۇ قادار گرچک دئشئدئر کی، آدمدن موسایا، فیرعاووندان قارونا، ایبلیستن عیفریتە، قارئنجادان هۆدهۆدە همن هر شەی قورغودور، گرچک دئشئدئر. تک آماجئ واردئ بو قورغولارئن؛ واحیەدیلدیگی دؤنمدەکی موحاطابلارئن ایلگیسینی چکیپ اۇنلارا بیر چکیدۆزن ورمک. حاتتا واعادلر وە تهدیدلر بیلە قورغودور. چؤلدە یاشایانلارا یاعنی سئجاقلا باشئ بلادا اۇلانلارا حیطاب أتتیگی ایچین آتشلە تهدید أتمیش، قادئن وە ایچکی مۆبتلاسئ اۇلدوقلارئ ایچین جننتین حوریلریندن، شاراب آقان نهیرلریندن باحثەتمیشتیر.
