کلیمەنین قورئانداکی قوللانئم آلانلارئ
“تافصیل” قاورامئنئن کؤک حارفلریندن اۇلوشان “فصل” فیعیلینین “ایکی شەیین آراسئنئ آیئرماق” وە “بیر یردن آیرئلماق” آنلاملارئ اۇلدوغونو گؤرمۆشتۆک. قورئاندا فیعیلین بو ایکی آنلامئنا اویغون قوللانئملارئنئ گؤرمکتەییز.
بیر یردن آیرئلماق آنلامئ
شو ایکی آیتتە فیعیل “بیر کیشی یا دا شەیین بیر یردن آیرئلماسئ، حارەکت أتمەسی” آنلامئندا قوللانئلماقتادئر:
طالوت عاسکرلرییلە بیرلیکتە آیرئلئنجا دەدی کی: “آللاە بیر ائرماقلا سیزی آغئر ایمتیحاندان گچیرەجکتیر…” (باقارا سورەسی؛ )
کروان اۇرادان آیرئلئنجا یاعقوب دەدی کی: “بن گرچکتن یوسوفون قۇقوسونو آلئیۇروم. کشکە بنی بوناق سایماسانئز.” (یوسوف سورەسی؛ )
ایکی شەیین آراسئنئ آیئرماق آنلامئ
شو آیتلردە دە فیعیل “ایکی شەیین آراسئنئ آیئرماق” آنلامئندا قوللانئلمئشتئر:
اینانئپ گۆوننلر، یاهودی، صابیئی، حئریستیان وە مجوسی اۇلانلار، بیر دە مۆشریکلر وار یا! آللاە (مزاردان) قالقئش گۆنۆ اۇنلارئن آرالارئنئ آیئراجاقتئر. آللاە، هر شەیە شاهیدتیر. (حاج سورەسی؛ )
آللاهئن قئیامت گۆنۆ اۇنلارئ آرالارئنئ آیئرماسئ، آرالارئندا حۆکۆم ورمەسینی ایفادە أتمکتیر.
شو آیتلردە بو آنلام بلیرگیندیر:
سنین راببین آیرئلئغا دۆشتۆکلری قۇنولاردا قئیامت گۆنۆ آرالارئندا حۆکمۆنۆ ورەجکتیر. (سجدە سورەسی؛ )
(مزاردان) قالقئش گۆنۆندە یاقئنلارئنئزئن دا، چۇجوقلارئنئزئن دا سیزە بیر فایداسئ اۇلمایاجاقتئر. آللاە آرانئزدا حۆکمۆنۆ ورەجکتیر. اۇ، یاپتئغئنئز هر شەیی گؤرمکتەدیر. (مۆمتحینە سورەسی؛ )
بنزەر قوللانئملار
قورئاندا فیعیلین یوقارئداکی آنلاملارئیلا اؤرتۆشن ایسیم حالدە قوللانئملارئ دا واردئر. آلتئ آیتتە گچن “یوم الفصل” ایفادەسی بونون بیر اؤنگیدیر. “فاصئل گۆنۆ” آنلامئنا گلن ترکیبلە “حساب گۆنۆ” قاصدەدیلمکتەدیر. چۆنکۆ اۇ گۆن اینسانلار آراسئندا آیرئم گرچکلشەجک، یاپئپ أتتیکلرینە گؤرە حسابا چکیلیپ جننت یا دا جهننمە سەوق أدیلەجکلر. ترکیبین گچتیگی بیر آیت شؤیلەدیر:
“ایشتە بو، سیزین یالان سایدئغئنئز آیرئم گۆنۆدۆر” دەنیر. (صاففات سورەسی؛ )
اۇ گۆن آیئرما /آیئقلاما ایشینی آللاە یاپاجاقتئر. “الفاصل” یاعنی آیئران /آیئقلایان آنلامئنداکی کلیمە شو آیتتە بو آنلامدا گچر:
دە کی: “بن راببیمدن گلن آپآچئق بیر دلیلە دایانئیۇروم آما سیز یالان یانلئش شەیلرە سارئلئیۇرسونوز. سیزین همن ایستەدیگینیز شەیی یاپماق بنیم ألیمدە دگیلدیر. قارارئ ورەجک اۇلان سادەجە آللاەتئر. دۇغرویو اۇ آنلاتئر، أن ایی آیئقلامایئ دا اۇ یاپار.” (أنعام سورەسی؛ )
ایحتیلاف أدیلن حوصوصلاردا قئیامت گۆنۆندە آللاهئن، اینسانلارئن آراسئنئ آیئراجاغئ یاعنی حۆکۆم ورەجگینی گؤردۆک. بو دۆنیادا یاپئپ أتتیکلرینین قارشئلئغئنئ همن گؤرمەمەلرینین سببی آللاهئن اینسانلارا مۆهلت ورمەسی، حسابلاشمانئن قئیامت گۆنۆندە اۇلاجاغئنئ بیلدیرمەسیدیر. پک چۇق آیتتە بو آچئقچا بیلدیریلیر.
“کلمة الفصل” ایفادەسی بو دورومو ایفادە أتمک ایچین شو آیتتە گچر:
یۇقسا بو دیندە اۇنلار ایچین، آللاهئن اۇنایلامادئغئ قوراللار قۇیان اۇرتاقلارئ مئ وار؟ أگر آیرئمئن ماحشردە اۇلاجاغئنا دائیر سؤزۆ اۇلماسایدئ همن یارغئلانئرلاردئ. یانلئش یاپانلار ایچین آچئقلئ بیر عاذاب واردئر. (شورا سورەسی؛ )
“فاصئل” کلیمەسینین یوقارئداکی قوللانئملارئندا “سۇنوجا اولاشتئرئجئ بیر آیرئم” آنلامئ حپ مرکزدەدیر. شو آیتتە دە “فصل الخطاب” ترکیبی داوودون (ع) اینسانلار آراسئنداکی ایحتیلافلارئ چؤزۆجۆ واصفئنئ ایفادە أتمک ایچین قوللانئلمئشتئر:
ایقتیدارئنئ گۆچلندیردیک. اۇنا حیکمت (دۇغرو قارار ورمە) وە أتکیلی سۇنوچ دۇغوروجو قۇنوشما یتکیسی ورمیشتیک. (صاد سورەسی؛ )
“لقول فصل” ترکیبی دە، قورئاندا بیر یردە گچر. آیتین سورە ایچیندەکی باغلامئندان حارەکتلە قاصدەدیلنین حساب گۆنۆ اۇلدوغونو سؤیلەینلر اۇلماقلا بیرلیکتە گنل قاناعات قورئانئن قاصدەدیلدیگیدیر وە ایفادەیە “قورئان، آیئرئجئ اؤزللیگی اۇلان بیر سۆزدۆر” آنلامئ وریلیر.
چۇجوغون سۆتتن کسیلمەسی، آنادان آیرئلئپ تۆمۆیلە اۇنا باغئملئ اۇلماقتان قورتولماسئ باغلامئندا دا قورئاندا اۆچ یردە عاینئ کؤکتن تۆرەمیش “فصال = فئصال” کلیمەسی گچر.
اوصولی قاورام اۇلاراق تافصیل
سۆزلۆکلر تافصیل کلیمەسینین فیعیل حالی اۇلان “فصل = فصصالە”یە؛ “آجئقلاماق، دتایلاندئرماق، بؤلۆملەمک، پارچالاماق” آنلامئ وریلیر. قورئاندا فیعیل بو قالئبتا چشیتلی آیتلردە گچر. بیر آیت شؤیلەدیر:
نەیە دایاناراق اۆزرینە آللاهئن آدئ آنئلانلاردان یەمییۇرسونوز؟ حالبوکی آللاە، زۇردا قالمادئغئنئز سۆرەجە یەنمەسی حارام (یاساق) اۇلانلارئ سیزە تافصیل أتمیشتیر… (أنعام سورەسی؛ )
“سیزە تافصیل أتمیشتیر” دییە آنلام وردیگیمیز ایفادە آیتتە “فصل لکم” شکلیندە گچمکتەدیر. حارام قئلئنانلارئن تافصیل أدیلدیگی سؤیلنمەسینە راغمن بو آیتتە نەلرین حارام قئلئندئغئ بیلدیریلمەمکتەدیر. حارام قئلئنانلارلا قاصدەدیلنین ییەجکلرلە ایلگیلی اۇلدوغو آچئقتئر. اۇ حالدە یەنمەسی حارام اۇلانلارئن نەلر اۇلدوغونا دائیر باشقا آیتلرە گیتمەمیز، یاعنی بو آیتین دئشئندا آیتلرە یؤنلمەمیز گرکمکتەدیر. آیتتە گچن “إلا ما اضطررتم إلیە = زۇردا قالمادئغئنئز سۆرەجە” شکلیندەکی ایفادە دە بیزە قۇنویلا ایلگیلی تافصیلاتئن یاپئلدئغئ آیتلرە اولاشمادا یاردئمجئ اۇلاجاقتئر.
ناحل سورەسینین 115-نجی آیتی شؤیلەدیر:
آللاە سیزە سادەجە اؤلۆیۆ (لشی)، قانئ، دۇموز أتینی وە آللاەتان باشقاسئ آدئنا کسیلنی حارام قئلمئشتئر. کیم زۇردا قالئر دا آشئرئ گیتمز وە باشقاسئنئن حاققئنا سالدئرمازسا، آللاە باغئشلار، ایکرامئ بۇلدور. (ناحل سورەسی؛ )
گؤرۆلدۆگۆ اۆزرە حارام قئلئنانلار بورادا تافصیل أدیلمیش، زۇردا قالما دورومو دا ایستیثنا أدیلمیشتیر. بنزەر آیت شؤیلەدیر:
دە کی: “بانا گلن واحیدە یەینە یەمەسی حارام قئلنئمئش بیر شەی بولامئیۇروم: اؤلۆ (لش)، آقمئش قان، دۇموز أتی کی پیسلیکتیر، یا دا آللاەتان باشقاسئنئن آدئ آنئلئپ کسیلەرک یۇلدان چئقئلمئش اۇلورسا باشقا، کیم زۇردا قالئر دا عیصیان أتمز وە آشئرئ گیتمزسە سنین راببین باغئشلار وە ایکرامئ بۇلدور.” (أنعام سورەسی؛ )
یوقارئداکی ایکی آیتتە تافصیل کلیمەسی گچمەسە دە قانو وە عیبارە بنزەرلیگیندن دۇلایئ، أنعام سورەسینین 119-نجو آیتیندە سؤزۆ أدیلن تافصیلین بو ایکی آیتلە یاپئلدئغئنئ گؤرۆیۇروز. اۇ حالدە، سؤزۆ أدیلن تافصیلە اولاشماق ایچین أنعام سورەسینین 119-نجو آیتیندن آیرئلئپ عاینئ سورەنین 145-نجی آیتی وە ناحل سورەسینین 115-نجی آیتینە یؤنلمەمیز گرکەجکتیر. 119-نجو آیتی موحکم قابول أدرسک، بو آیتین مۆتشابیەلریندن اۇلان أنعام سورەسینین 145-نجی وە ناحل سورەسینین 115-نجی آیتلرینە گیتمک، قۇنویلا ایلگیلی آنلام کۆمەسینی اۇلوشتورماق (قورئان)، سۇنوچتا دا اۇ قۇنودا آللاهئن یاپتئغئ تافصیلە اولاشماق گرکمکتەدیر. بؤیلەجە “تبیین” گرچکلشیر یاعنی ذاتن وار اۇلان حۆکۆم اۇرتایا چئقار. گؤرۆنن اۇ کی، “تافصیل”؛ هرحانگی بیر قۇنودا کۆمەیی تاماملایئپ آچئقلامایا اولاشماق ایچین موحکم-مۆتشابیە ایلیشکیسینی (مثانی) یۆرۆتمەنین آدئ اۇلاراق قارشئمئزا چئقماقتادئر.
هرحانگی بیر قۇنودا؛ موحکم وە مۆتشابیەلردن اۇلوشان ایکیلی آیتلرین (مثانی) باغلانتئسئنا “تەویل”؛ تەویللە اولاشئلان آیرئنتئیا “تافصیل”؛ تافصیلین سۇنوجونا “تبیین” دەنیر. یاحود شؤیلە دە دیەبیلیریز: موحکم وە مۆتشابیەلردن اۇلوشان آیتلرلە (مثانی) “تەویل” قورولور. تەویل ایلە “تافصیلە” اولاشئلئر. تافصیل ایلە “تبیین” گرچکلشیر.
آعراف سورەسینین 52-نجی آیتیندە شؤیلە بویرولور:
اۇنلارا بیر کیتاب گتیردیک. اۇنو بیر عیلمە گؤرە تافصیل أتتیک. اینانئپ گۆونن بیر تۇپلولوغا یۇل گؤسترن، ایکرام اۇلان بیر کیتابتئر. (آعراف سورەسی؛ 52)
کیتاب بیر عیلمە یاعنی بیر اوصولە گؤرە آللاە طارافئندان “تافصیل” أدیلییۇر. بیزە دۆشن بو اوصولە گؤرە، هرحانگی بیر قۇنودا موحکم اۇلاراق سچیلن آیتین مۆتشابیەلرینە اولاشمایا چالئشماقتئر.
هود سورەسینین ایلک آیتی شؤیلەدیر:
ألیف، لام، را! بو اؤیلە بیر کیتابتئر کی آیتلری هم موحکم قئلئنمئش، هم دە دۇغرو قارارلار ورن وە هر شەیین ایچ یۆزۆنۆ بیلن آللاە طارافئندان تافصیل أدیلمیشتیر. (هود سورەسی؛ )
هرحانگی بیر قۇنودا موحکم اۇلاراق سچیلن آیتتن، اۇ آیتین مۆتشابیەلرینە گیتمەمیز گرکیر. بونو یاپاراق اۇ قۇنویلا ایلگیلی آنلام کۆمەسی اۇلوشور کی، بؤیلەجە اۇ قۇنودا دتایلار اۇرتایا چئقار. آنلام کۆمەلری اۇلوشتورولورکن آیتلرین ایندیریلدیگی دیل یاعنی عارابچا دیققاتە آلئنئر.
ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
بو بیر کیتابتئر کی آیتلری، بیلنلر تۇپلولوغو ایچین عارابچا قورئانلار (کۆمەلر) حالیندە آچئقلانمئشتئر. (فوصصیلت سورەسی؛ )
“تافصیل“؛ آیتلر آراسئ ایلیشکیلر ایلە گرچکلشیر. ایلیشکیلر عارابچایا گؤرە قورولور.
