کلیمەنین قورئانداکی قوللانئم آلانلارئ
کلیمەنین قورئانداکی قوللانئملارئنئ “صارف (ثۆلاثی /اۆچ حارفلی قالئب)” وە “تاصریف (روباعی /دؤرت حارفلی قالئب)” اۇلاراق ایکی قئسئمدا ألە آلاجاغئز.
آ- صارف (ثۆلاثی قالئب)
فیعیلین ثۆلاثی قالئبتان قورئاندا قوللانئمئندا “چەویرمە /چەوریلمە” آنلامئ اؤن پلاندادئر. آشاغئدا گؤرۆلەجگی اۆزرە فیعیلین گچتیگی آیتلردە چەویرندن، چەوریلندن، چەویرمە سببیندن، چەویرمەنین گرچکلشمە شارطلارئندان، چەویرمە اۇلماماسئ حالیندە نە تۆر سۇنوچلارئن دۇغاجاغئندان باحثەدیلمکتەدیر.
آ- قالبلرین چەوریلمەسی
تەوبە سورەسینین آیتیندە هرحانگی بیر قۇنودا آیت گروبو (سورە) ایندیگیندە بونو حافیفە آلئپ دؤنۆپ گیدنلردن (انصرفوا) باحثەدیلدیکتن سۇنرا قاورایئشسئز بیر تۇپلولوق اۇلمالارئ سببییلە یۆجە آللاهئن بو گیبی کیشیلرین قالبلرینی چەویردیگی (صرف اللە قلوبهم بأنهم قوم لایفقهون) بیلدیرمکتەدیر.
أساسئندا آللاهئن آیتلری قارشئسئندا فئطراتئ بۇزولموش یاحود دا گؤرمزدن وە تانئمازدان گلنلر دئشئندا کیمسە قایئدسئز قالاماز. سوسادئغئندا صاف بیر بارداق سویا ایحتیاج وە ایشتیاق دویمایان بیری اۇلاماز. آنجاق قاتقئلئ شەیلرە آلئشان وە بوندان دۇلایئ دا دۇغال یاپئسئ بۇزولان کیشیلر بیر بارداق صاف سویا ایلگیسیز قالئر. آللاهئن آیتلری دە فئطراتا اویغون اۇلدوغو ایچین أساسئندا موحاطابتا أتکی یاراتماسئ گرکیر. بکلنن سۇنوچ (ایصابت) بودور.
آنجاق باعضئلارئ یاپئلارئنئ بۇزدوغو ایچین وە گؤرمزدن گلدیکلری ایچین آیتلر اۇنلاردا أتکی یاراتماز. چۆنکۆ کندی ترجیحلری سببییلە قالبلری آیتلردن چەوریلمیش اۇلور. آیتین سۇنوندا “بأنهم قوم لایفقهون = قاورایئشسئز بیر تۇپلولوق اۇلمالارئ سببییلە” شکلیندەکی ایفادە بونو گؤسترمکتەدیر. هر شەیە نیهایی قارارئ ورن آللاە اۇلدوغو ایچین قالبلرین چەوریلمەسی آللاها نیسبت أدیلمیشتیر. اینسانلارئن قالبلرینین مۆهۆرلنمەسیندن باحثەدیلن باعضئ آیتلردە دە عاینئ دوروما ایشارت أدیلیر.
قۇنویلا ایلگیلی ایکی آیت شؤیلەدیر:
کیم راحمانئن ذیکرینی (قورئانئ) بولانئق باقارسا باشئنا بیر شەیطان سارارئز؛ اۇ، اۇنون یاقئن آرقاداشئ اۇلور. اۇنلار بو گیبیلری یۇلدان چەویریرلر آما بونلار دۇغرو یۇلدا اۇلدوقلارئنئ سانئرلار. زوحروف سورەسی؛ )
بەیهاقینین سۆننیندە گچن بیر ریوایتتە، قالبلری چەویرنین آللاە اۇلدوغونو بیلدیردیکتن سۇنرا نبی (ع) شؤیلە دوعا أدر:
اللهم مصرف القلوب اصرف قلوبنا إلی طاعتک
آللاهئم! قالبلری چەویرن سنسین، قالبلریمیزی گؤنۆلدن سانا یؤنلیشە چەویر. (بەیهاقی)
یۆجە آللاە، آعراف سورەسینین آیتیندە دە؛ “سأصرف عن آیاتی الذین یتکبرون فی الأرض بغیر الحق = یریۆزۆندە بۆیۆکلننلری آیتلریمیزدن چەویرەجگیز” بویورماقتادئر. بوراداکی چەویرمە دە اینسانئن، آللاهئن آیتلرینە قارشئ تاورئنئن بیر سۇنوجو اۇلاراق گرچکلشمکتەدیر. بو کیمسەلر ایستەر کەونی، ایستەر کیتابی اۇلسون آللاهئن آیتلرینە قارشئ اومورساماز بیر طاوئر ایچیندە اۇلورلار. اۇیسا طابیعی یاپئسئنئ بۇزمایان، عینادلاشمایان، گؤرمزدن وە تانئمازدان گلمەین هرکس آللاهئن آیتلری قارشئسئندا تام بیر تسلیمیەت گؤستریر. یاعنی بکلنن سۇنوچ بودور. آما اینسان فارقلئ ترجیحتە بولونونجا طابیعی گیدیشتن چەوریلیر. چەویرمە ایشی بورادا دا آللاها نیسبت أدیلمکتەدیر؛ چۆنکۆ هر شەیین اۇنایئنئ “اۇ” وریر. شو آیت، چەوریلمە ایشینین کندی ترجیحلری سببییلە گرچکلشتیگینی گؤسترمەسی آچئسئندان دیققات چکیجیدیر:
سیزین گرچک راببینیز اۇلان آللاە ایشتە بودور. گرچگین اؤتەسی ساپئقلئق دگیلدیر دە یا نەدیر؟ ناسئل اۇلویۇر دا بؤیلەسینە چەوریلییۇرسونوز؟.. (یونوس سورەسی؛ )
گؤرۆلدۆگۆ اۆزرە دۇغرو یۇلدان آیرئلئپ ساپماق بیر ترجیحین سۇنوجو اۇلوپ طابیعی گیدیشی سکتەیە اوغراتماقتئر. بو سببلە بؤیلەسی بیر چەوریلمەیلە نتیجەلنن داورانئشلار سۇرغولانماقتادئر. بنزەر بیر سۇرغولانما، اینسانئن یاراتئلئش آشامالارئندان باحثەدیلدیکتن سۇنرا اینسانئن تۆم بونلارا قایئدسئز قالماسئ باغلامئندا زۆمر سورەسینین وە مۆمین سورەسینین آیتلریندە دە عاینئ ایفادەیلە تکرارلانماقتادئر.
ایلگیلی آیتلری شؤیلە گؤرەبیلیریز:
- سیزی یاراتان اۇدور. اۇ، اؤنجە تۇپراقتان، سۇنرا نوطفەدن، سۇنرا دا عالاقادان یاراتئر؛ سۇنرا سیزی بیر ببک اۇلاراق دئشارئ چئقارئر کی گۆچلۆ قووتلی حالە گلەبیلەسینیز وە نیهایت ایحتیار کیشیلرە دؤنۆشەسینیز. کیمینیز داحا اؤنجە اؤلۆر، کیمینیز دە واعدەسینە قادار یاشار. بلکی عاقلئنئزئ قوللانئرسئنئز.
- جانئ ورن دە اؤلدۆرن دە اۇدور. اۇ، بیر ایشە قارار وریرسە، سادەجە؛ “اۇل!” دەر وە اۇ شەی اۇلوشور.
- آللاهئن آیتلری قارشئسئندا حاقلئ چئقمایا چالئشانلارئ هیچ گؤرمز میسین؟ بونلار ناسئل اۇلویۇر دا بؤیلە چەوریلییۇرلار؟ (مۆمین سورەسی)
سیزی، تک بیر نفیستن یاراتتئ. داحا سۇنرا أشینی دە اۇ نفیستن اۇلوشتوردو. أنعامدان سیزین ایچین سکیز أش ایندیردی. آنالارئنئزئن راحمیندە سیزی، اۆچ قارانلئق ایچیندە آرد آردا یاراتئشلارلا یاراتتئ. ایشتە بونلارئ یاپان، آللاەتئر، سیزین راببینیزدیر. یتکی اۇندادئر. اۇندان باشقا ایلاە یۇقتور. ناسئل اۇلویۇر دا باشقا طارافا دؤندۆرۆلۆیۇرسونوز؟ (زۆمر سورەسی؛ )
آ- حیلەلرین، کؤتۆلۆگۆن وە فوحشون چەوریلمەسی
یوسوف سورەسینین آیتیندە، یوسوفتان (ع) کؤتۆلۆک وە فوحشون چەوریلدیگی (کذلک لنصرف عنە السوء والفحشاء) بیلدیریلمکتەدیر. آیتتە آنلاتئلانلارا دیققات أدیلیرسە اۇرتام، بیر گنجین یانلئش یاپماسئنا اویغوندور. تکلیف، ملیکین أشی اۇلان بیر قادئندان گلمکتە، قادئن قارارلئلئق گؤسترمکتەدیر. بیر چەویرمە اۇلمازسا آماچلانان گرچکلشەجکتیر. آیت بیزە چەویرمە اۇلماماسئ دوروموندا یوسوفون (ع) دا اۇنو آرزولایاجاغئنئ (ولقد همت بە وهم بها) سؤیلەمکتەدیر. یوسوف، کندیسینە گلن ایلهاما ٠بورهان) قارشئلئق ورمیش، سۇن آندا کندینی تۇپارلامئش، بؤیلەجە کؤتۆ بیر ایشتن چەوریلمیشتیر. سۇن آندا کندیسینە یاپئلان ایلهاما قولاق ورەجک یاپئدادئر، چۆنکۆ یاپئسئنئ بۇزمامئشتئر. آیتین سۇنونداکی “إنە من عبادنا المخلصین = کسین اۇلان شو کی، اۇ صامیمی قوللارئمئزدان ایدی” شکلیندەکی ایفادە بونو گؤسترمکتەدیر. سۇن قارارئ آللاە وردیگی ایچین چەویرمە ایشینی اۇنا نیسبت أدیلمیشتیر.
عاینئ سورەنین 33-نجۆ آیتیندە یینە یوسوف (ع) آللاە تعالادان قادئنلارئن حیلەلرینی کندیسیندن چەویرمەسینی ایستەمکتە، شاید حیلەلر چەوریلمزسە یانلئش یاپابیلەجگینی سؤیلەمکتە (وَاِلَّا تَصْرِفْ عَنّ۪ي كَيْدَهُنَّ اَصْبُ اِلَيْهِنَّ وَاَكُنْ مِنَ الْجَاهِل۪ينَ)، بو دوعانئن سۇنوجو اۇلاراق دا 34-نجۆ آیتتە یۆجە آللاە قادئنلارئن حیلەلرینی یوسوفتان چەوریلدیگینی (فاستجاب لە ربە فصرف عنە کیدهن) بیلدیرمکتەدیر. گؤرۆلدۆگۆ اۆزرە چەویرمە ایشی یینە آللاها نیسبت أدیلمیشتیر. چۆنکۆ قولون بو قۇنوداکی توتومونو، قارارلئلئغئنئ، صامیمیەتینی أن ایی اۇ بیلیر وە سۇن قارارئ اۇ وریر.
آ- دۇلونون (آفتین) چەوریلمەسی
نور سورەسینین آیتیندە یۆجە آللاهئن، ترجیح أتتیگی کیمسەلرین تۆەسینە دۇلو یاغدئرئرکن (فیصیب بە من یشاء)، ترجیح أتتیگی کیشیلردن دە بو آفتی چەویردیگیندن (ویصرفە عن من یشاء) باحثەدیلمکتەدیر. شارطلاراۇلوشتوغوندا اۇ بؤلگەیە دۇغو یاغاجاقتئر. آنجاق آیتتن، بیر لۆطوف اۇلاراق باعضئ بؤلگەلردن زامان زامان بو آفتین چەوریلدیگینی آنلاماقتایئز.
آیتتە “ایصابت” وە “تاصریف” کلیمەلری گچمکتەدیر. آنلاشئلان اۇ کی، مۆداحالە أدیلمەسی یاعنی تاصریف اۇلماسا ایصابت گرچکلشەجکتیر. هرحانگی بیر مۆداحالە یاپئلمادئغئ یاعنی چەویرمە اۇلمادئغئ سۆرەجە سبب وە شارطلار اۇلوشتوغوندا آللاهئن دا اۇنایئیلا سۇنوچ گرچکلشەجکتیر. قادر (یاراتئلئش اؤلچۆلری) وە سۆننتوللاهئن (تۇپلومسال یاسالار) گرگی بودور. آنجاق باعضن بیر لۆطوف چۇغو زامان دا قوللارئن ترجیحلرییلە ینی سبب وە شارطلار اۇلوشور وە یینە اؤلچۆیە اویغون اۇلاراق فارقلئ سۇنوچلار دۇغار. بیر قولون صامیمی دوعاسئ، آللاهئن ایلهامئنا قولاق ورن فئطراتئ بۇزولمامئش بیر یاپئ چەویرمەیە سبب اۇلابیلیر.
آ- جهننم آتشینین چەوریلمەسی
اینسانلار جهننم آتشیندن آللاهئن اۇنلارئ چەویرمەسییلە قورتولاجاقلاردئر. أنعام سورەسینین آیتیندە، حساب گۆنۆندە جهننم عاذابئندان چەوریلنلرین بو بۆیۆک اؤدۆلە آللاهئن کندیلرینە ایکرامدا بولونماسئیلا قاووشاجاقلارئ بیلدیریلیر.
آیت شؤیلەدیر:
اۇ گۆن کیم اۇ عاذابتان چەوریلیرسە آللاە اۇنا ایکرام أتمیش اۇلور. بو، آچئق بیر قورتولوشتور. (أنعام سورەسی؛ )
بیر باشقا آیتتە، فورقان سورەسینین آیتیندە “راحمانئن قوللارئ” اۇلاراق واصئفلاندئرئلانلارئن، شؤیلە دوعا أتتیکلریندن باحثەدیلیر:
أی راببیمیز! جهننم عاذابئنئ بیزدن چەویر!.. (فورقان سورەسی؛ )
