- أی اینسانلار، سیزی وە سیزدن اؤنجەکیلری یاراتان راببینیزە /صاحیبینیزە قوللوق أدین کی یانلئشلاردان ساقئنابیلەسینیز.
- یریۆزۆنۆ سیزین ایچین دایالئ دؤشەلی حالە گتیرن، گؤگۆ دە بینا گیبی یاپئلاندئران اۇدور. گؤکتن سو ایندیریر دە اۇنونلا اۇلوشان اۆرۆنلردن سیزە رئزئق چئقارئر. اؤیلەیسە بیلە بیلە،[30] آللاها بنزەر نیتەلیکتە وارلئقلار[31] اویدورمایئن.
- قولوموزا ایندیردیگیمیزدن (قورئاندان) شۆبهەنیز وارسا، اۇنداکیلردن بیرینە دنک بیر سورە گتیرین![32] آللاە ایلە آرانئزا قۇیدوغونوز،[33] بیلگیلی کیشیلرینیزی[34] دە چاغئرئن. ایددیعانئزدا حاقلئیسانئز یاپارسئنئز!
- بونو یاپمازسانئز کی آصلا یاپامازسئنئز،[35] اۇ زامان یاقئتئ اینسانلار وە تاشلار اۇلان اۇ آتشتن کندینیزی قۇرویون! اۇراسئ، کافیرلر (آیتلری گؤرمزلیکتە دیرننلر) ایچین حاضئرلانمئشتئر.
- اینانئپ گۆوننلر وە ایی ایشلر یاپانلارا مۆژدە ور: ایچیندن ائرماقلار آقان باحچەلر اۇنلار ایچیندیر. نە زامان اۇنلارا اۇ باحچەلرین بیر اۆرۆنۆ، رئزئق اۇلاراق سونولسا؛ “بوندان بیزە داحا اؤنجە دە سونولموشتو.” دیەجکلردیر. آصلئندا اۇنلارا اؤنجەکینین بنزەری وریلمیشتیر.[36] اۇرادا اۇنلار ایچین ترتمیز أشلر[37] دە اۇلور. اۇنلار اۇرادا اؤلۆمسۆز اۇلاراق قالئرلار.
- آللاە، بیر سیوریسینگی[38] دە، اۇنون اۆزریندە اۇلانئ[39] دا؛ اؤرنک ورمکتن چکینمز. (اؤرنک ورمەسی حالیندە) آللاها گۆوننلر بیلیرلر کی اۇ، راببی /صاحیبی طارافئندان وریلمیش گرچک اؤرنکتیر. کافیرلرلیک أدنلر ایسە شؤیلە دیەجکلردیر: “آللاە بوندان نەیی آماچلامئش اۇلابیلیر کی!” آللاە، بیرچۇغونون یۇلدان چئقتئغئنا، بیرچۇغونون دا یۇلا گلدیگینە بؤیلە قارار وریر. یۇلدان چئقتئغئنا قارار وردیکلری سادەجە فاسئقلاردئر.[40]
- فاسئقلار، آللاها وردیکلری سؤدن جایان،[41] آللاهئن قورولماسئنئ أمرەتتیگی باغئ قۇپاران[42] وە یریۆزۆندە بۇزغونجولوق یاپانلاردئر. قایبەدنلر ایشتە اۇنلاردئر.
- آللاها قارشئ ناسئل نانکؤرلۆک أدرسینیز! سیز جانسئز وارلئقلاردئنئز،[43] سیزە اۇ حایات وردی. سۇنرا سیزی اؤلدۆرەجک وە داحا سۇنرا ینیدن حایات ورەجکتیر. سۇنوندا اۇنون حوضورونا چئقارئلاجاقسئنئز.
- یردە اۇلان هر شەیی سیزین ایچین یاراتان اۇدور. سۇنرا گؤگە یؤنلمیش وە اۇنلارئ یدی گؤک اۇلاراق دۆزنلەمیشتیر.[44] هر شەیی بیلن اۇدور.
- راببین /صاحیبین بیر گۆن ملکلرە: “یریۆزۆندە بیر حالیفە (موحالیف وارلئق)[45] اۇلوشتورویۇروم.” دەدی. ملکلر: “اۇرادا طابیعی دۆزنی بۇزاجاق وە قان دؤکەجک عاقئللئ[46] بیر وارلئق مئ اۇلوشتورویۇرسون؟ آما سن یاپتئغئنئ گۆزل یاپارسئن، سانا ایچتن بۇیون أگمەمیز بونداندئر. سندن دۇلایئ اۇنو تمیز وە دگرلی سایارئز،[47]” دەدیلر. آللاە: “بن سیزین بیلمەدیکلرینیزی بیلیریم!” دەدی.[48]
- آدمە بۆتۆن وارلئقلارئن ایسیملرینی /اؤزللیکلرینی[49] اؤگرتتی،[50] سۇنرا اۇنلارئ[51] ملکلرە گؤستردی: “(موحالیف وارلئقلا ایلگیلی) ایددیعانئزدا حاقلئیسانئز بانا شونلارئن ایسیملرینی /اؤزللیکلرینی سؤیلەیین!” دەدی.
- ملکلر: “بیز سانا ایچتن بۇیون أگریز، بیزدە سنین اؤگرتتیگین دئشئندا بیلگی اۇلماز. هر شەیی بیلن وە قارارلارئ دۇغرو اۇلان سنسین.” دەدیلر.
- آللاە: “آدم! ملکلرە شونلارئن ایسیملرینی /اؤزللیکلرینی آنلات!” دەدی. آدم اۇنلارا اۇ ایسیملری آنلاتئنجا: “سیزە دەمەمیش مییدیم، بن گؤکلرین وە یرین غایبئنئ[52] (گیزلیسینی ساقلئسئنئ)[53] بیلیریم. نەیی آچئغا ووردوغونوزو، ایچینیزدە نەیی ساقلادئغئنئزئ دا بیلیریم.” دەدی.
- ملکلرە: “آدمە سجدە أدین! (اۇنون قارشئسئندا سایغئیلا أگیلین!)[54]” دەدیگیمیزدە، ایبلیس حاریج همن أگیلدیلر. ایبلیس دیرندی، بۆیۆکلندی وە کافیرلردن[55] اۇلدو.
- دەدیک کی: “آدم! سن وە أشین شو باحچەیە[56] یرلشین. بگندیگینیز یردن بۇل بۇل یەیین، آما شو آغاجا یاقلاشمایئن، یۇقسا یانلئش یاپانلاردان[57] اۇلورسونوز.”
- سۇنرا اۇ شەیطان،[58] اۇ آغاچ یۆزۆندن ایکیسینین دە آیاقلارئنئ قایدئردئ وە بولوندوقلارئ یردن چئقاردئ. (اۆچۆنە بیردن) شؤیلە دەدیک: “اینین اۇرادان![59] هر بیرینیز دیگرینە دۆشماندئر.[60] سیزین ایچین بو تۇپراقلاردا یرلشەجک مکان وە بیر سۆرەیە قادار گچیمینیزی ساغلایاجاق شەیلر دە بولوناجاقتئر.[61]”
- آدم راببیندن /صاحبیندن اویارئلار آلدئ (وە تؤوبە أتتی).[62] راببی دە تؤوبەسینە فئرصات وردی. تؤوبەلری /دؤنۆشلری قابول أدن وە ایکرامئ بۇل اۇلان اۇدور.
- (اۇ اۆچۆنە) شونو دا سؤیلەدیک: “اۇرادان حپ بیرلیکتە اینین! طارافئمدان سیزە بیر رهبر (کیتاب)[63] گلیر دە، رهبریمە کیم اویارسا اۇنلارئن اۆستۆندە بیر قۇرقو اۇلماز، اۆزۆنتۆ دە چکمزلر.”
- آیتلریمیزی گؤرمزلیکتە دیرنن[64] وە اۇنلار قارشئسئندا یالانا سارئلانلار[65] ایسە اۇ آتشین آهالیسیدیر. اۇنلار اؤلۆمسۆز اۇلاراق اۇنون ایچیندە قالاجاقلاردئر.
- أی ایسرائیل اۇغوللارئ![66] سیزە وردیگیم اۇنجا نیعمتی[67] حاطئرلایئن. بانا وردیگینیز سؤزۆ یرینە گتیرین[68] کی بن دە سیزە وردیگیم سؤزۆ یرینە گتیرەییم.[69] یالنئز بندن قۇرقون.
——————————————————————–
[30] “بیلە بیلە” دەنمەسی، بیلمەدن یاپئلان یانلئشلارئن عاففەدیلەجگینی گؤستریر. (باقارا؛ 286) بونون اؤرنگی ایبراهیمدئر (ع). اۇ، بۆلوغا أردیگی آندان ایعتیبارن (آعراف؛ 173-172) وە (أنبیا؛ 60) پوتلارئن ایلاە اۇلامایاجاغئنئ آنلامئشتئ. آما گؤزلملر یاپئپ کسین قاناعاتە وارئنجایا قادار یئلدئزئن، آیئن وە گۆنشین کندی راببی اۇلدوغو اینانجئندایدئ. اۇنلارئ “راب” اۇلامایاجاقلارئنئ آنلار آنلاماز کسین طاورئنئ اۇرتایا قۇیدو. (أنعام؛ 79-75) اۇنون بو قۇنودا بیلە بیلە یاپتئغئ بیر یانلئش اۇلمادئغئ ایچین، آللاە اۇنو هیچبیر زامان مۆشریکلردن سایمامئشتئر. (باقارا؛ 135)، (آلی عیمران؛ 18، 67 وە 95)، (أنعام؛ 161) وە (ناحل؛ 123) [31] آیتتەکی “أنداد” کلیمەسینین تکیلی “نیددیر”. “نید” کلیمەسی؛ “بیر شەیین بنزەری وە ایشلریندە اۇنا موحالفتی اۇلان وارلئق” آنلامئندادئر. (العین) مۆشریکلر آللاە ایلە اۇرتاق اؤزللیکلرە صاحیب اۇلدوغونا ایناندئقلارئ وارلئقلارئ آرایا قۇیاراق، ایستکلرینی اۇنلارئن آراجئلئغئ ایلە آللاها قابول أتتیرەجکلرینە اینانئرلار. (باقارا؛ 165)، (ایبراهیم؛ 30)، (سبە؛ 33)، (زۆمر؛ 8) وە (فوصصیلت؛ 9) [32] (یونوس؛ 38-37)، (هود؛ 13)، (ایسرا؛ 88)، (قاصاص؛ 49) وە (طور؛ 34). [33] آیتتە گچن “دُون” کلیمەسی؛ “یاقئنلاشتئرما، آشاغئ گؤرمە وە اۆستۆن ضئددئ” آنلاملارئنا گلیر. (تاج العروس) مۆشریکلر، قوتسادئقلارئ وارلئقلارئ بیر یؤنۆیلە آللاها، بیر یؤنۆیلە دە اینسانا بنزتەرک آللاە ایلە اینسان آراسئندا بیر یرە یرلشتیریر وە اۇنلارئن آراجئلئغئ ایلە آللاها اولاشاجاقلارئنا اینانئرلار. آیتلردەکی “مِن دُونِ اللە” ایفادەسی؛ داحا چۇق بو آنلامئ ایفادە أدر. حئریستیانلار، عیسایئ “آللاهئن اۇغلو”، مککەلی مۆشریکلر، ملکلری “آللاهئن قئزئ”، بۆیۆکلرینی آراجئ قۇیانلارئ دا اۇنلارئ “آللاهئن دۇستو” سایاراق، آللاە ایلە آرالارئنا قۇیارلار. بو اینانچ اینسانا سینیر اوچلارئندان یاقئن اۇلان آللاهئ (قاف؛ 16) آرد سئرایا قۇیمایا سبب اۇلور وە کیشییی مۆشریک یاپار. ماعالأسف تفسیرلردە کلیمەنین بو دۇغرو آنلامئنا راستلانماماقتادئر. [34] “بیلگیلی کیشیلر” دییە آنلام وردیگیمیز؛ شۆهدانئن تکیلی اۇلان ‘شهید’؛ “حاضئر اۇلان، بیلن وە بیلگیلندیرن” آنلاملارئنا گلیر. (مقاییس) قورئانئ آنلایاراق اۇقویان هرکس، اۇنون آللاهئن سؤزۆ اۇلدوغونو کسین اۇلاراق قابول أدر. آللاە ایلە آرالارئنا آراجئ قۇیانلار، آراجئلارئ دین قۇنوسوندا؛ “أن بیلگیلی کیشیلر” گؤرۆر وە اۇنلارا گۆونیرلر. آما آللاهئن، اۇنلاردان اۆستۆن اۇلدوغوندان دا شۆبهە أتمزلر. اۇنلاردان، قورئانئن آللاها عائید اۇلدوغونو قابول أتمەینلر واردئر. بو آیت اۇنلارا شونو سؤیلۆیۇر: “أگر ایددیعانئزدا صامیمی ایسنیز أن بیلگیلی سایدئغئنئز اۇ کیشیلری دە چاغئرئن دا، قورئانداکیلرە بنزەر بیر سورە یازئپ گتیرین. بونو یاپامازسانئز بو کیتابئن آللاهئن کیتابئ اۇلدوغونو آنلامئش اۇلورسونوز. اۇنا اینانمامایا دوام أدرسنیز باشئنئزا گلەجکلری بیلین!” [35] (هود؛ 13) وە (ایسرا؛ 88). [36] جننتتە یەدیکلری هر شەی، بیلدیکلری وە سەودیکلری شەیلردن اۇلماقلا بیرلیکتە هر بیری فارقلئ لذذتتە اۇلاجاغئندان اۇنلارئ هر دفعاسئندا داحا چۇق سەوەجکلردیر. [37] “أش” دییە ترجۆمە أتتیگیمیز “زَوج” کلیمەسی، قورئاندا هم قادئن هم دە أرکک ایچین قوللانئلئر. جننتە گیدن أشلر، قوصورلارئندان آرئندئرئلدئغئ ایچین، بیری دیگریندە هرحانگی بیر أکسیک بولامایاجاقتئر. (آلی عیمران؛ 15) وە (نیسا؛ 57) جننتتەکی “ویلدان” وە “حوریلر”؛ أش دگیل، حیذمتچیدیرلر. (دوحان؛ 54)، (واقئعا؛ 24-17) وە (اینسان؛ 19) “غئلمان” ایسە اۇنلارئن کۆچۆک یاشتا اؤلمۆش چۇجوقلارئدئر. (طور؛ 24) [38] سیوریسینگین 3500 فارقلئ تۆرۆ واردئر. اینسان وە حایوانلارداکی سۇلونوم، سیندیریم، دۇلاشئم گیبی بیۇلۇژیک سیستملرین تامامئ میکرۇ دۆزەیدە بیرقاچ میلیمترەلیک بیر سیوریسینگین وۆجودونا یرلشتیریلمیشتیر. سیوریسینکلر بینلرجە باسیط گؤزۆن بیر آرایا گلمەسییلە اۇلوشموش بیر چیفت پتک گؤزە صاحیبتیر. ممەلیلرین هیچبیر قاس وەیا أکلمینین یاپامایاجاغئ گۆچلە، ثانیەدە 1000 کز قانات چئرپاراق رۆزگارسئز هاوادا ثانیەدە بیر مترە یۇل قاطەدرلر. آیاق اوچلارئنداکی پولویللوم آدئ وریلن وانتوز شکلیندەکی یاپئلار سایەسیندە دوواردا وە تاواندا یۆرۆیەبیلیرلر. دیشی سیوریسینکلر، یومورتالارئنئ گلیشتیرەبیلمک آماجئیلا قان أمرلر. آنتنلریندەکی حارەکتە، سسە وە قۇقویا دویارلئ کۆچۆک قئللار واسئطاسئیلا زیفیری قارانلئقتا یایئلان ائسئیئ؛ تر، کاربۇندیاۇکسید وە نم قۇقولارئنئ قۇلایلئقلا آلغئلایئپ تثبیت أتتیکلری اینسان وە حایوانلارا قۇنارلار. سنسؤرلری یاردئمئیلا دری آلتئنداکی قئلجال دامارلارئ تثبیت أدر وە یدی پارچالئ آغئز یاپئسئیلا درییی کسەرک دۇغرودان دامار ایچریسینە سۇنداژ یاپارلار. قۇلایجا قان أمەبیلمک آماجئیلا تۆکرۆک سالغئسئیلا آغرئ اۇلوشومونو وە قانئن پئحتئلاشماسئنئ اؤنلەرلر. [39] سیوریسینگین اۆزریندە وە ایچیندە بارئنما وە بسلنمە ساغلایان داحا کۆچۆک جانلئلار دا واردئر. اۇنلارا میکرۇبیاتا دەنیر. یاپئلان آراشتئرمالار اؤزللیکلە باکتریەل میکرۇبیاتانئن سیوریسینگین اۆرەمە یتەنگینی، أرکک وەیا دیشی اۇلماسئنئ لاروادان أرگینە بۆیۆمەسینی، سیندیریمینی، باغئشئقلئغئنئ وە حاتتا داورانئش اؤزللیکلرینی بیلە اؤنملی اؤلچۆدە أتکیلەدیگینی اۇرتایا قۇیموشتور. بونون دئشئندا کۆچۆجۆک سیوریسینگین اۆزریندە یاشایان آکارلاردان، قان أمەرک بسلنن سینکلر دە واردئر. [40] هر اینسان آللاهئن وارلئغئنئ، بیرلیگینی وە کندیسینین صاحیبی اۇلدوغونو، عؤمۆر بۇیو یاپتئغئ گؤزلملرلە، تکرار تکرار قاورار. (آعراف؛ 173-172) کندینی یانلئشلاردان قۇروماسئ یاعنی مۆتتاقی اۇلماسئ گرکتیگینی دە آنلار. آیتلری ایی آنلایان هرکس، اۇنلارئن آللاها عائید اۇلدوغو قۇنوسوندا دا کسین بیر قاناعاتە وارئر (فوصصیلت؛ 53-54) وە ایچتن اویما سؤزۆ وریر. [41] هر اینسان آللاهئن وارلئغئنئ، بیرلیگینی وە کندیسینین صاحیبی اۇلدوغونو، عؤمۆر بۇیو یاپتئغئ گؤزلملرلە، تکرار تکرار قاورار. (آعراف؛ 173-172) کندینی یانلئشلاردان قۇروماسئ یاعنی مۆتتاقی اۇلماسئ گرکتیگینی دە آنلار. آیتلری ایی آنلایان هرکس، اۇنلارئن آللاها عائید اۇلدوغو قۇنوسوندا دا کسین بیر قاناعاتە وارئر (فوصصیلت؛ 53-54) وە ایچتن اویما سؤزۆ وریر. [42] فاسئق آللاها، ایچیندن کسین سؤز وردیکتن سۇنرا، اۇنونلا باغئنئ قۇپارئپ یۇلدان چئقان کیشیدیر. اۇ، آللاهئن أمیرلرینی آنلار، اویمایا قارار وریر، داحا سۇنرا وازگچر (آلی عیمران؛ 82-81)، (مائیدە؛ 47) وە (نور؛ 55) وە اۇنلارئ اونوتموش گیبی داورانئر. (تەوبە؛ 67) وە (حاشر؛ 19) جزایئ حاق أدنلر اۇنلاردئر. (آحقاف؛ 35) [43] “آللاە سیزی تۇپراقتان بیر بیتکی گیبی بیتیرمیشتیر. تکرار سیزی تۇپراغا دؤندۆرەجک وە داحا سۇنرا تکرار تۇپراقتان چئقاراجاقتئر.” (نوح؛ 18-17) بیتکیلر تۇپراقتان بیتر وە اۇنداکی جانسئز (ایناۇرگانیک ماددەلرلە) بۆیۆر. اینسانلار دا تۇپراقتان یتیشن بیتکیلرلە وە أتچیل وەیا اۇتچول حایوانلارلا بسلنیر. دەمک کی بیتکیلر گیبی، اینسانلارئن دا یاپئ تاشلارئنئ اۇلوشتوران تمل ماددەلر أن باشتا جانسئزدئر. اینسان اؤلۆپ دە تۇپراغا قارئشتئغئندا تکرار جانسئز (ایناۇرگانیک ألەمنتلر) حالینە گلیر. قئیامتتە دە طئبقئ ایلک یاراتئلئش گیبی تۇپراقتان یاراتئلاجاق، تۇپراقتاکی ألەمنتلری اۇنون ایچین تۇحوم گؤرەوی گؤرەجکتیر. (قاف؛ 11) [44] تۇپلام یدی آیتتە؛ گؤکلر ایلە یرین آلتئ گۆندە یاراتئلدئغئ بیلدیریلیر. دۆنیا ایکی گۆندە یاراتئلمئش، غئدا اؤلچۆلرینین تاماملانماسئ ایچین سۆرە دؤرت گۆنە چئقارئلمئشتئر. گؤکلر دە ایکی گۆندە یاراتئلمئشتئر. (فوصصیلت؛ 12-9) آللاە قاتئندا بیر گۆن بیزە گؤرە بین یئل گیبی (سجدە؛ 5) وە (حاج؛ 47) اۇلدوغوندان، بو آلتئ گۆن بیزە گؤرە آلتئ بین یئلدئر. ایلگیلی آیتلرە باقئلدئغئندا بونون، قابا اینشائات سۆرەسی گیبی اۇلدوغو آنلاشئلئر. چۆنکی طابیعاتا جانلئلئق ورن گۆنش ائشئنلارئ (دوحا) اۇرتایا چئقئپ قارانلئقلار وە آیدئنلئق اۇلوشونجا (أنعام؛ 1) یر قابوغونون قایماماسئ ایچین اۆستۆنە داغلار یرلشتیریلمیش؛ نهیرلر، وادیلر وە یۇللار اۇلوشتورولاراق یریۆزۆ بیتکیلر وە جانلئلارلا دۇناتئلمئشتئر. (نازیعات؛ 33-27)، (ناحل؛ 15)، (أنبیا؛ 31) وە (لۇقمان؛ 10)
یئلدئزلارلا بیرلیکتە حارەکت أدن دۆنیا ایلە گۆنش سیستمی آراسئندا بشیک حارەکتینە بنزەین (طاها؛ 53) وە (نبە؛ 7-6) بیر أگیم /دکلیناسیۇن اۇلوشتورولموش وە بیر دنگە قورولموشتور. (راحمان؛ 8-5) بۆتۆن بونلار، اینسانلارئن یارارئ ایچین اۇلدوغوندان (جاثیە؛ 13) اینسان، أن سۇن یاراتئلان وارلئقتئر. (اینسان؛ 2-1)
قورولان دنگە گرگی، ایلک اینسانئن یاراتئلئشئ، وارلئقلار ایچین بلیرلنن أجلین (آحقاف؛ 3) تام اۇرتاسئنا دنک گلیر. (أنبیا؛ 104) بوندان حارەکتلە وارلئقلارئن أجلی حسابلانابیلیر. اؤلن هر کیشینین روحو گؤکلرە یۆکسلیر (آعراف؛ 40) وە ینیدن دیریلیش گۆنۆنە قادار بیر یردە بکلتیلیر. (زۆمر؛ 42) ایلک اینسانئن روحونون گؤگە یۆکسلیشی ایلە ماحشرین آراسئ أللی بین یئلدئر. (معاریج؛ 4-1) باشتان ایلک اینسانا قادار گچن سۆرە دە عاینئ اۇلدوغوندان، گؤکلر وە یر ایچین بلیرلنن أجل، یۆز بین یئل اۇلور. سۇنا دۇغرو شکیللر دگیشیر، (ایبراهیم؛ 48) داغلار اون اوفاق اۇلوپ ساورولور وە یریۆزۆ کۆرە اۇلماقتان چئقئپ دۆمدۆز اۇلور. (طاها؛ 107-104) ماحشر یریندە حساب ورمە ایشلمی بیتیپ جننتلیکلر جننتە، جهننملیکلر دە جهننمە گیتتیکتن سۇنرا یریۆزۆنۆن دە ایشی بیتر وە پاتلاما اؤنجەسی حالینە دؤنۆشۆر. (أنبیا؛ 104-96) قورئاندا 354 گۆن سۆرن قامری یئل أساس آلئندئغئ ایچین (تەوبە؛ 36) آللاها گؤرە بیر یئل، بیزە گؤرە 354.000 یئل أدر. عالمین یۆز بین یئللئق عؤمرۆ دە اینسانلارا گؤرە اۇتوز بش میلیار دؤرت یۆز میلیۇن یئل أدر. آللاە تعالا شونو أمرەدر: “دە کی: ‘یریۆزۆندە گزین دە آللاهئن یاراتمایئ ناسئل باشلاتتئغئنا بیر باقئن. ایلریسیندە آللاە، سۇن یاپئلانمایئ اۇلوشتوروپ گلیشتیرەجکتیر. آللاە هر شەیە بیر اؤلچۆ قۇیار.” (عانکبوت سورەسی؛ 20) قۇنویو ایی آنلاماق ایچین آیتلری آلانئندا اوزمانلاشمئش عیلیم آداملارئیلا بیرلیکتە اۇقوماق گرکیر. (فوصصیلت؛ 3)
[45] موحالیف وارلئق، حالیفەنین سؤزلۆک آنلاملارئنداندئر. حالیفە (خَلِیفَة)؛ “آرقادا اۇلما وە موحالفت أتمە” آنلاملارئنا گلن “خَلَف” کؤکۆندندیر؛ مۆبالاغا (آبارتئ) ایچین سۇنونا “ة = تا” أکلنمیشتیر. (لسان العرب) بورادا “موحالیف وارلئق” آنلامئ ورمەمیز، آللاهئن اینسانلارئ بو یاپئدا یاراتتئغئنئ بیلدیرمەسیندن دۇلایئدئر. (هود؛ 119-118) “حالیف = خَلِیف” کلیمەسی “فعیل” قالئبئندادئر. بو قالئب هم “ایسمی فاعیل = أیلمی یاپان” هم دە “ایسمی مفعول = أیلمدن أتکیلنن” ایچین قوللانئلئر. ایسمی فاعیل اۇلاراق “الخَالِف”؛ “آرقادا قالان، بیرینین یرینە گچن، موحالیف اۇلان”، ایسمی مفعول اۇلاراق دا “المَخلُوف”؛ “یرینە باشقاسئ گچن، موحالفت أدن، آرقاسئندا بیرینی بئراقان” دەمکتیر. ایلک اینسان اۇلان آدمین (ع) یرینە گچەجگی بیر کیمسە اۇلمادئغئ ایچین اۇ؛ “باشقاسئنئن یرینە گچن” آنلامئندا “حالیفە” دگیل، “موحالفت أدن /أدیلن وە یرینە بیر باشقاسئ گچەجک اۇلان” آنلامئندا “حالیفەدیر”. [46] “عاقئللئ” ایفادەسی، آیتتەکی “مَن” کلیمەسیندن دۇلایئدئر. اۇ کلیمە عارابچادا عاقئللئ وارلئقلار ایچین قوللانئلئر. [47] “تاقدیس”؛ “آرئندئرما” دەمکتیر. (مقاییس) “نُقَدِّسُ لَک” سؤزۆ؛ “نُقَدِّسَەُ لَک” آنلامئندادئر. [48] آللاە بو حابری وردیگی سئرادا “ملەئی آعلادا” یاعنی ملکلرین أن اۆست سەویەدەکی تۇپلولوغو آراسئندا چکیشمە چئقتئ. (صاد؛ 78-69) آللاها اۇلان بو ایعتیراضلارئ، اۇ چکیشمەنین بیر یانسئماسئدئر. دەمک کی ملکلر دە “موحالیف” یاپئدا ایمیشلر. بو آیتلر وە ایلگیلی دیگر آیتلر (آعراف؛ 11-13) اۇ زامان ایبلیسین دە “ملەئی آعلادا” گؤرەولی اۇلدوغونون آچئق دلیلیدیر. یاهودیلرین سؤزلۆ گلەنگینە عائید تەورات دئشئ أثرلردە دە آدمین یاراتئلئشئ وە ملکلرین اۇنا سجدە أتمەلرییلە ایلگیلی آنلاتئلار یر آلماقتادئر. ملکلرین آدم یاراتئلمادان اؤنجەکی تارتئشمالارئندان وە باعضئ ایعتیراضلارئندان باحثەدیلیر. ایبلیسین دیگر بۆتۆن ملکلردن داحا اۆستۆن بیر قۇنومدا اۇلدوغو آنلاتئلئر. آنجاق آدمە سجدە أتمەیی قابول أتمەدیگی ایچین ماقامئندان قۇوولور وە یریۆزۆنە سۆرگۆن أدیلیر. [49] عارابچادا “ایسیم”؛ بیر شەیی تانئملایان، نەیە یارادئغئنئ گؤسترن وە عاقئلدا توتمایا یارایان سؤزدۆر. (مۆفردات) [50] “الأسماء”داکی “ال” تاقئسئ موضافون ایلەیەتن عئواضدئر (ایسیم تاملاماسئنداکی تاملایانئن یرینە گچمیشتیر)؛ “أسمَاءُ المَوجُودَات = وارلئقلارئن ایسیملری” آنلامئندادئر. آللاە آدمە گؤکلردە وە یردەکی (باقارا؛ 33) وارلئقلارئن ایسیملرینی، نەیە یارادئقلارئنئ وە اۇنلارداکی بیلگیلری اؤگرتمیشتیر. [51] “بۆتۆن ایسیملری (= الأسمَاءُ کُلُّهَا)” ایفادەسیندە یر آلان ضامیر، عاقئلسئز وارلئقلار ایچین اۇلان “ها” ضامیری ایکن، “اۇنلارئ گؤستردی (= عَرَضَهُم)” ایفادەسیندە، عاقئللئ وارلئقلار ایچین اۇلان “هم” ضامیرینە دؤنۆشمۆشتۆر. عارابچادا “عاقئل”؛ “عاقلئ قوللاناراق یارارلانئلان بیلگی” آنلامئنا دا گلدیگی ایچین (مۆفردات) ضامیرلردەکی بو دؤنۆشۆم آدمە (ع)، وارلئقلارداکی بیلگینین اؤگرتیلدیگینی گؤستریر. بونلار، یاراتئلان آیتلردەکی بیلگیلردیر. ایندیریلن آیتلردەکی بیلگیلرە دە عاقئللئ وارلئقلار ایچین اۇلان “هم” ایلە گؤندرمە یاپئلئر. (باقارا؛ 136) وە (آلی عیمران؛ 84) آللاە آدمە یازئیئ دا اؤگرتمیش وە اۇ بیلگیلری اۇنا یازدئرمئشتئر. (عالاق؛ 5-4) [52] بونلار، گؤکلر وە یرلە ایلگیلی اۇلوپ ملکلرین بیلمەدیگی بیلگیلردیر. آدمە اؤگرتیلن بو بیلگیلر ایچیندە اوزای یۇلجولوغو ایلە ایلگیلی اۇلانلار دا واردئ. اۇنون ایچین بیلگی یتمز، بللی بیر گۆجە صاحیب اۇلماق دا گرکیر. (راحمان؛ 33) آدمین (ع) تۇرونلارئندان نوحون (ع) تۇپلومونا سؤیلەدیگی شو سؤزلر، اۇنلاردا بو گۆجۆن اۇلدوغونو گؤستریر: “(آللاهئن) یدی قات گؤگۆ طاباقا طاباقا ناسئل یاراتمئش اۇلدوغونو گؤرمەدینیز می؟ اۇنلارئن ایچیندە آیئ ائشئق یانسئتئجئسئ، گۆنشی دە ائشئق قایناغئ یاپمئشتئر. (نوح؛ 16-15) [53] بو سؤز، ملکلرین آدمی قئسقاندئقلارئنئ گؤستردیگیندن وریلن سجدە أمری ایلە زۇر بیر ایمتیحانا سۇقولموشلاردئ. [54] سجدەنین کؤک آنلامئ؛ “أگیلمە وە بۇیون أگمەدیر”. (مۆفردات)“(باقارا؛ 58)، (نیسا؛ 154)، (آعراف؛ 161)، (یوسوف؛ 4) وە (یوسوف؛ 100)” آیتلریندە بو آنلامدادئر. گۆنش، آی، گزەگنلر وە یئلدئزلار گیبی گؤک جیسیملرینین بیربیری ایلە اۇلان أگیملری سجدە اۇلدوغو (حاج؛ 18) گیبی گؤلگەنین اوزایئپ قئسالماسئ دا سجدەدیر. (ناحل؛ 48) وە (راعد؛ 15) ناماز قئلارکن یاپئلان سجدە یرە یاپئشمایا بنزەر شکیلدەدیر. (نیسا؛ 103)
[55] آللاهئن ایمتیحان ایچین یاراتتئغئ وارلئقلار؛ اینسانلار وە جینلردیر. (ذاریات؛ 56) ملکلر؛ جینلرین آللاە طارافئندان گؤرەولندیریلمیش اۇلانلارئدئر. ایبلیس دە آللاهئن ملک اۇلاراق گؤرەولندیردیگی جینلردندیر. سجدە أمری ملکلرە وریلدیگی ایچین ایبلیس، ملک اۇلماسایدئ سجدەدن سۇروملو توتولامازدئ. سجدە أتمەمەسینین سببی کندینی بۆیۆ گؤرۆپ دیرنمەسیدیر. بو سوچو حانگی ملک ایشلەسە عاینئ قۇنوما دۆشر. (نیسا؛ 172-173) “کافیرلردن اۇلدو” سؤزۆ؛ ایبلیستن اؤنجە دە کافیر اۇلانلارئن وارلئغئنئ گؤستریر. [56] اۇراسئ دۆنیاداکی بیر باحچەدیر. عارابچادا گؤودەلی بیتکیلرلە اؤرتۆلۆ باحچەیە “جننت” دەنیر. (مۆفردات) وە (باقارا؛ 266) آدم، دۆنیادا یاراتئلدئ وە کندینە دۆنیاداکی وارلئقلارئن بیلگیسی اؤگرتیلدی. (باقارا؛ 31-30) اۇنون، أشینین وە سۇیوندان گلن بۆتۆن اینسانلارئن یاشادئغئ وە قئیامت گۆنۆ ینیدن دیریلتیلەجکلری یر بوراسئدئر. (آعراف؛ 25) وە (قالم؛ 17) آدم وە أشینین گیردیکلری جننت /باحچە، آحیرتتەکی جننت اۇلاماز. چۆنکۆ اۇراسئ بیر ایمتیحان یری دگیل، ایمتیحانئ قازانانلارا اؤدۆل اۇلاراق وریلەجک یردیر. (آلی عیمران؛ 15)، (قالم؛ 34) وە (بەیینە؛ 8-7) [57] “یانلئش یاپما” آنلامئ وردیگیمیز کلیمە “ظولۆمدۆر”. بو، اۇنون عاراب دیلیندەکی قارشئلئغئدئر. (مۆفردات) تۆرکچەدە “ظولۆم”؛ “گۆچلۆ بیرینین قانونا وەیا ویجدانا آیقئرئ اۇلاراق باشقاسئنئ اوغراتتئغئ کؤتۆ دوروم، أذیەت وە جفا آنلامئندادئر. (تدک.) بو آنلام فارقئندان دۇلایئ، کلیمە “ظولۆم” اۇلاراق ترجۆمە أدیلەمز. [58] ایبلیس آللاهئن أمرینە اویماماقتا ائصرار أدینجە، “شەیطان” اۇلاراق نیتەلندی. چۆنکی شەیطان، دۇغرو یۇلدان اوزاقلاشان اینسانا وە جینە دەنیر. (أنعام؛ 112) وە (ناس؛ 1-6) [59] “اینین (= إهبِطُوا)” أمری چۇغولدور. عارابچادا چۇغول، أن آز اۆچۆ گؤستردیگیندن: ایننلر؛ آدم، أشی وە ایبلیستیر. [60] دۆشمان آنلامئ وردیگیمیز کلیمەنین کؤکۆ اۇلان “عَدُو”؛ “حاددینی آشماق وە اویومسوزلوق” آنلامئندادئر. (مۆفردات) بوراداکی ضامیر چۇغولدور. عارابچادا چۇغول أن آز اۆچۆ ایفادە أتتیگیندن بوراداکی اۆچۆنجۆ وارلئق “ایبلیستیر”. شەیطان اینسانا موحالیفتیر. موحالفت، أشلر وە چۇجوقلار آراسئندا دا اۇلور. (طاها؛ 123) وە (تغابون؛ 14) [61] اینسان بو دۆنیادا یاراتئلمئشتئر. بورادا یاشایاجاق، بورادا اؤلەجک وە ینیدن بورادا دیریلەجکتیر. (آعراف؛ 25)، (طاها؛ 55)، (نوح؛ 18-17) وە (مۆرسلات؛ 26-25) ملکلرین ایش یری، بیرینجی قات سمادادئر. (صاففات؛ 10-6) ایبلیس سجدە أتمەیینجە اۇرادان اوزاقلاشتئرئلمئش (آعراف؛ 13) وە تۆم جین شەیطانلارئنئن بیرینجی قات سمایا چئقئشلارئ یاساقلانمئشتئر. (مۆلک؛ 5) شەیطان اۇلمایان جینلر بیرینجی قات سمایا چئقابیلمکتەدیر. (جین؛ 11-8) [62] بو اویارئلار ایچین باق. (آعراف؛ 22-23). [63] بو آیتە گؤرە آدم، اۇ زامان نبی دگیلدی. آللاە اۇنو سچیپ، نبی یاپئنجا (آلی عیمران؛ 33) بیر رهبر وردی. (طاها؛ 122) رهبر آنلامئنا گلن “هۆدا (= هُدَی)” کلیمەسی، بو سورەنین ایکینجی آیتیندە آللاهئن کیتابئنئن آنا اؤزللیگی سایئلدئغئندان بو آیتتەکی “رهبر”؛ آدمە (ع) وریلن “کیتابتئر”. اۇ کیتاب، جینلردن اۇلان “ایبلیسی” دە باغلار. چۆنکی جینلر دە، اینسانلار گیبی ایمتیحان ایچین یاراتئلمئش (ذاریات؛ 56-55) وە آللاهئن کیتابئندان سۇروملو توتولموشلاردئر. (آحقاف؛ 32-29) ایبلیس، سۇن اینسان اؤلۆنجەیە قادار یاشاما گارانتیسی آلدئغئندان (آعراف؛ 15-14) دؤنۆش /تؤوبە ایچین واقتینین اۇلدوغونو دۆشۆنۆیۇر اۇلابیلیر؛ آما اۇ ساعات، هیچ بکلەمەدیگی بیر آندا گلەجکتیر. (آعراف؛ 87) وە (زوحروف؛ 66)جهننم ایلە ایلگیلی آیتلردە “ایبلیس” ایفادەسی گچمز، سادەجە ایبلیسین اۇردوسونون یاعنی تاعقیبچیلرینین اۇرایا آتئلاجاغئ ایفادە أدیلیر. (شوعارا؛ 95-91) آما کافیر اۇلاراق اؤلن فیرعاوونون، اۇردوسویلا برابر جهننمە آتئلاجاغئ، آچئقچا بیلدیریلمیشتیر. (قاصاص؛ 42-36) شەیطانلار، تاعقیبچیلری ایلە بیرلیکتە جهننمە گیرەجکلردیر. (مریەم؛ 68) ایبلیس داعواسئندان دؤنمزسە اۇ دا اۇرایا گیرەجکتیر. (صاد؛ 85-84) شەیطانلار، اینساندان دا، جیندن دە اۇلور. (أنعام؛ 112) وە (ناس؛ 1-6) بۆتۆن بونلار، تؤوبە قاپئسئنئن، دیگر شەیطانلار گیبی ایبلیسە دە آچئق اۇلدوغونو گؤستریر. (نیسا؛ 18-17) چۆنکی آللاە، آحیرتتە هرکسە یاپتئغئنئن قارشئلئغئنئ ورەجک وە هیچبیر قولونا حاقسئزلئق أتمەیەجکتیر. (فوصصیلت؛ 46) ایبلیس دە اۇنون قوللارئنداندئر.
[64] “کۆفۆر”؛ بیر شەیی باشقا بیر شەی ایلە اؤرتمکتیر. (مۆفردات) قالبلریندەکی ایمانئ اؤرتەرک آللاهئن بویروقلارئنئ تانئمایانلارا دا بو یۆزدن “کافیر” دەنیلمیشتیر. آدم وە أشی دە آللاهئن بویروغونو گؤرمزدن گلەرک یاساق آغاچتان یەمیشلردی. آما اۇنلار، ایبلیس گیبی حاطالارئندا دیرنمەدیکلری ایچین “کافیر” دگیل، “گۆناهکار” سایئلمئشلاردئر. دۇلایئسئیلا “کافیرین” تمل اؤزللیگی “یانلئشتا دیرنمکتیر”. بو یۆزدن “کافیر” کلیمەسینە “گؤرمزلیکتە دیرنن” آنلام وریلمیشتیر. [65] “کَذَبَ” فیعیلی باعضئ آیتلردە گچیشسیز (لازئم)، باعضئلارئندا گچیشلی (مۆتعاددی)، باعضئلارئندا دا “ب” حارفی جرری ایلە گچیشلی قئلئنمئشتئر. دۇغرودان گچیشلی اۇلدوغو یرلردە “یالانلاما”، حارفی جر ایلە گچیشلی اۇلانلاردا “بیر شەی قارشئسئندا یالان سؤیلەمە” وە گچیشسیز اۇلانلاردا دا “چۇق یالان سؤیلەمە” آنلامئندادئر. [66] “ایسرائیل”، یاعقوبون (ع) لاقابئدئر. (مریەم؛ 58-49) “ایسرائیل اۇغوللارئ”، یاعقوبون (ع) سۇیوندان گلنلردیر. اۇنون باباسئ ایسحاق (ع)، ددەسی ایبراهیم (ع) ایدی. (باقارا؛ 133) وە (هود؛ 71) یاعقوبون اۇغلو یوسوف (ع)، کؤلە اۇلاراق مئصئرا گتیریلیپ بیر وزیرە ساتئلدئ. وزیرین أشینین وە داحا بیرچۇق قادئنئن بیرلیکتە اۇلما ایستگینی قابول أتمەییپ حاپسی ترجیح أتتی. (یوسوف؛ 23-20) داحا سۇنرا حاپیستن چئقارئلدئ وە مئصئر حازینەلرینین باشئنا گچیریلدی. (یوسوف؛ 55) آرتئق مئصئر اۇنون واطانئیدئ. (یوسوف؛ 56) باباسئ یاعقوب (ع)، آننەسی وە 11 أرکک قاردشی گلیپ اۇرایا یرلشتیلر. (یوسوف؛ 100-99) آللاە اۇنو، مئصئرا ألچی یاپتئ. (مۆمین؛ 34) آرادان یئللار گچتی، نۆفوسلارئ آرتتئ. مئصئر کراللارئنئن سۇنونجوسو (سۇن فیرعاوون)، ایسرائیل اۇغوللارئنا ظولمەتمەیە باشلادئ. آللاە اۇنلارئ فیرعاوونون ظولمۆندن قورتارماق ایچین ایسرائیل اۇغوللارئندان موسایئ (ع) وە هارونو (ع) مئصئرا ألچی /رسول اۇلاراق گؤرەولندیردی. (قاصاص؛ 6-3) [67] آللاە تعالانئن ایسرائیل اۇغوللارئنا یاپتئغئ اییلیک وە ایکرام، یاعقوبتان (ع) موحاممدە (ع) قادار گلن نبیلری، اۇنلارئن ایچیندن چئقارماسئدئر. (باقارا؛ 136) وە (مائیدە؛ 20) موحاممد (ع) ایسە ایسماعیل (ع) سۇیونداندئر. بونو ایسرائیل اۇغوللارئ بیلیر، آما بیر تۆرلۆ قابول أدەمزلر. (باقارا؛ 92-89) [68] ایسرائیل اۇغوللارئنئن آللاها وردیکلری سؤز، کندی کیتابلارئنئ تاصدیق أدن ینی کیتابا یاعنی “قورئانا” وە اۇنو گتیرن نبییە یاعنی “موحاممدە” (ع) اینانما سؤزۆدۆر. (آلی عیمران؛ 81 وە 84) وە (آعراف؛ 157) [69] آللاهئن دینی ایسلام، (آلی عیمران؛ 19 وە 85) بۆتۆن دینلرە حاکیم اۇلاجاقتئر. (تەوبە؛ 33)، (فتیح؛ 28) وە (صاف؛ 9) یاهودیلرین دە بو حاکیمیەتتن یارارلانمالارئ، قورئانا اینانمالارئ شارطئنا باغلئدئر. (مائیدە؛ 12) وە (آعراف؛ 157)
