قورئان، “زوحروف؛ 44” آیتی ایلە بیزە اؤزل اۇلاراق بیلدیرمیش اۇلماسایدئ بیلە، بیز قورئاندان حسابا چکیلەجگیمیزی دیگر بیرچۆق آیتتن آنلایابیلیردیک. آما بونا راغمن قورئاندان حسابا چکیلەجگیمیز (بو آیتلە وە اؤزل اۇلاراق) بیلدیریلمیشتیر. بو آیت بیزیم قورئاندان حسابا چکیلەجگیمیزە دائیر نت بیر دلیل اۇلدوغو گیبی سادەجە قورئاندان حسابا چکیلەجگیمیزە (وە باشقا بیر شەیدن حسابا چکیلمەیەجگیمیزە) دائیر دە نت بیر دلیلدیر. چۆنکی بیزی سۇروملو قئلان شەی (قورئان) ایلاهی عادالت گرگی نت اۇلاراق بیزە بیلدیریلمکتەدیر. تاعبیری جائیزسە قورئاندان حسابا چکیلەجگیمیزلە ایلگیلی بەیانات بیزە اؤزل اۇلاراق تبلیغ أدیلمکتەدیر. کی ایعتیراض حاققئمئز اۇلماسئن. بونا قارشئ بیزیم (قورئان حاریجیندە) باشقا بیر شەیدن یۆکۆملۆ قئلئناجاغئمئزئ بیلدیرن بیر تبلیغات گلمەمیشتیر. عاکسینە بونون (اویارئلاجاغئمئز قایناغئن) سادەجە قورئان اۇلدوغو بیلدیریلمیشتیر:
بو قورئان بانا اۇنونلا سیزی وە اولاشتئغئ هرکسی اویارایئم دییە واحیۇلوندو. (أنعام سورەسی؛ 19)
راببینین حوضوروندا تۇپلاناجاغئندان قۇرقانلارئ اۇنونلا (قورئان ایلە) اویار. اۇنلار ایچین راببیندن باشقا نە بیر دۇست، نە دە بیر شفاعاتچی واردئر؛ بلکی ساقئنئرلار. (أنعام سورەسی؛ 51)
بیز اۇنلارئن نە دەدیکلرینی بیلیۇروز. سن اۇنلارئن اۆزەریندە زۇرلایئجئ دگیلسین. سن تهدیدیمدن قۇرقانلارئ قورئان ایلە اویار (اۇنلارا قورئانلا اؤگۆت ور)! (قاف سورەسی؛ 45)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە قورئان، رسولوللاها هم ایلک موحاطابلارئ هم دە اولاشتئغئ هرکسی کندیسی ایلە اویارماسئ ایچین واحیەدیلمیشتیر. رسولوللاە بو نیدنلەدیر کی ریسالت حایاتئ بۇیونجا سادەجە قورئانئ تبلیغ أتمیش وە سادەجە قورئان ایلە اویارمئشتئر. دەمک کی بیزیم یاپمامئز گرکن دە اۇنون سۆننتینە تابیع اۇلاراق (طئبقئ رسولوللاهئن یاپتئغئ گیبی) سادەجە قورئان ایلە اویارماقتئر.
- آللاە تعالا بیزدن ایمکانسئزئ ایستەمز (تکلیف ما لایطاق)
آللاە تعالا ایلاهی عادالتی گرگی هیچ کیمسەیە گۆچ یتیرەمەیەجگی (یاپامایاجاغئ) بیر ایشی تکلیف أتمەمیشتیر:
آللاە هیچ کیمسەیە گۆجۆنۆن یتەجگیندن فاضلاسئنئ یۆکلەمز. (باقارا سورەسی؛ 286)
بیز هرکسە آنجاق گۆجۆنۆن یتتیگی قادار سۇروملولوق وریریز. (أنعام سورەسی؛ 152)
ایلاهی قۇروما آلتئندا وە مۆتواتیر یۇللا بیزە اولاشان قورئانا تابیع اۇلماق، بیز مۆمینلرین یرینە گتیرەبیلەجگی (طاقاتیمیزین یتەجگی) بیر یوموشتور. چۆنکی قورئان هیچبیر شۆبهە وە چلیشکی یۇقتور. آما قورئان دئشئنداکی هیچبیر سؤز ایچین بؤیلە بیر دوروم گچرلی دگیلدیر. اۇنون دئشئنداکی تۆم سؤزلر (کیمسە نیسبت أدیلیرسە أدیلسین) شۆبهە وە چلیشکی ایچریر. بیزیم چلیشکی ایچرن قورئان دئشئ سؤزلرە تابیع اۇلما یۆکۆملۆلۆگۆمۆز اۇلمادئغئ گیبی، بو سؤزلرین ایچیندەکی دۇغرو وە یانلئشلارئ آیئقلاما یوموشوموز دا یۇقتور. بونا گرک دە یۇقتور. چۆنکی قورئان دین قۇنوسوندا هر شەیی آچئقلایان (تافصیل أدن) بیر کیتابتئر. دۇلایئسئیلا (آیئقلاما یتەنگینە صاحیب اۇلمادئغئمئز) قورئان دئشئ سؤزلردن سۇروملو توتولمامئز ایلاهی عادالتە آیقئرئ اۇلور. چۆنکی آللاە هیچ کیمسەیە طاقات گتیرەمەیەجگی بیر یوموش یۆکلەمەمیشتیر.
بیر باشقا ایفادە ایلە سؤیلەرسک بیز مۆمینلر، رسولە تابیع اۇلماقلا یۆکۆملۆیۆز. آما نبییە تابیع اۇلماقلا یۆکۆملۆ دگیلیز. چۆنکی رسولۆن (گتیردیگی) سؤزلر ایلاهی قۇروما آلتئندا (حارفیین) بیزە اولاشمئشتئر. بیز، رسولە واحیەدیلن بو سؤزلرین نەلر اۇلدوغونو کسین اۇلاراق بیلیۇروز. رسولۆن بو سؤزلرینە تابیع اۇلماق طاقاتیمیز ایچیندە اۇلان (یرینە گتیرەبیلەجگیمیز) بیر یۆکۆملۆلۆکتۆر. نە وار کی موحاممدین (ع) قورئان دئشئنداکی سؤز وە فیعیللرینی کسین اۇلاراق بیلەمەدیگیمیز (ظاننی اۇلاراق بیلدیگیمیز) ایچین اۇنون بو سؤز وە فیعیللرینە تابیع اۇلمامئز مۆمکۆن دگیلدیر. چۆنکی اۇنون نبی واصفئ ایلە یاپتئغئ وە سؤیلەدیکلری، ایلاهی قۇروما آلتئندا دگیلدیر. اۇلماسئنا دا گرک یۇقتور. زیرا اۇنون بیزە اینتیقال أتمەسی گرکن سؤز وە فیعیللری ذاتن رسول واصفئ ایلە اۇنا سؤیلتیلمیش وە قورئانا داحیل أدیلمیشتیر. یاعنی اۇنون اؤرنکلیک واصفئ ایچرن سؤز وە فیعیللری ایلاهی قۇروما آلتئنا آلئناراق بیزە اینتیقال أتتیریلمیشتیر. ایشتە بیز بو سؤز وە فیعیللردن (یاعنی قورئاندان) سۇروملو توتولاجاغئز. آما ایلاهی قۇروما آلتئنا آلئنمایان باشقا هیچبیر سؤز وە فیعیلدن سۇروملو توتولمایاجاغئز. چۆنکی بو سؤزلری بیلەبیلمک، طاقاتیمیزی آشان بیر دورومدور. آللاە تعالا، طاقاتیمیزی آشان بیر ایش نیدنییلە بیزی یۆکۆملۆ توتمایاجاقتئر.
قورئان، گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە بیزیم قورئاندان حسابا چکیلەجگیمیزی بیلدیریۇر. آما بیزیم سۇروملو توتولاجاغئمئز باشقا بیر کیتاب وەیا سؤزدن باحثەتمییۇر. عاکسینە بؤیلە بیر سؤزۆن اۇلامایاجاغئنئ بیلدیرن آیتلر بولونیۇر. یاعنی آحیرتتە ایمتیحانئن حانگی کیتابتان یاپئلاجاغئ (سۇرولارئن نەرەدن چئقاجاغئ) بللیدیر. اۆستەلیک بو دوروم (سۇرولارئن چئقاجاغئ قایناق) ایلاهی قۇروما آلتئنا آلئنمئشتئر. بو قۇنودا آللاهئن تاعاههۆدۆ واردئر. اۇ حالدە قورئان دئشئ باشقا بیر کیتابتان ایمتیحانا چکیلمەمیز ایلاهی عادالتە وە آللاهئن بو تاعاههۆدۆنە آیقئرئ اۇلور. بو نیدنلە دە آللاها (حاشا) بؤیلە بیر عادالتسیزلیک ایسناد أدیلەمز. زیرا گۆنۆمۆزدەکی اۇقوللاردا بیلە مۆفردات دئشئ بیر قایناقتان سۇرو سۇران هرحانگی بیر اؤگرتمنە؛ “بو نە بیچیم عادالت، سۇروملو اۇلمادئغئمئز کیتابتان سۇرو سۇرولور مو؟” شکلیندە حاقلئ ایعتیراضلار یاپئلئر. بیر اؤگرتمنە بیلە یاقئشتئرئلامایان بؤیلە بیر عادالت(سیزلیک) ایلاهی عادالتە یاقئشتئرئلابیلیر می؟ آللاها بؤیلە بیر عادالتسیزلیک (حاشا) ایسناد أدیلەبیلیر می؟
بیز مۆمینلرە لازئم اۇلان هر بیلگی (سۇروملو توتولاجاغئمئز قۇنولار) قورئاندا بولونماقتادئر. قورئان، بو ماعنادا أکسیک اۇلان بیر کیتاب دگیلدیر. أگر آللاە تعالا، باعضئ بیلگیلری قورئانا داحیل أتمەدی ایسە (حاشا) اونوتتوغو ایچین دگیل، اؤیلە موراد أتتیگی ایچین، بیزی اۇنلاردان عاففەتتیگی ایچین بؤیلە یاپمئشتئر. دۇلایئسئیلا تابیع اۇلاجاغئمئز تک قایناق رسولۆن حادیثلری اۇلان قورئاندئر.
- قورئانا عیلاوە یاپئلامایاجاغئ حوصوصو
آللاهئن کیتابئنا قۇیمادئغئ هرحانگی بیر بیلگییی /آحکامئ هیچ کیمسە اۇنا عیلاوە أدەمز. بونا نبی-رسول دە داحیلدیر. حاتتا بو دوروم اؤزللیکلە رسولوللاە ایچین بیلدیریلمیشتیر.
أگر (رسول) بیزە قارشئ باعضئ سؤزلر قاتمئش (ایسناد أتمیش) اۇلسایدئ، بیز اۇنون بۇینونو یاقالار وە سۇنرا دا شاە دامارئنئ قۇپارئردئق. هیچبیرینیز دە اۇنو قۇرویامازدئ! (حاققا سورەسی؛ 47-44)
بو آیت موحاممدین (ع) نبی وەیا رسول واصفئ ایلە هرحانگی بیر حۆکۆم ایحداث أدەمەیەجگینی، بیر باشقا ایفادە ایلە سؤیلەرسک، آللاهئن سؤیلەمەدیگی بیر شەیی اۇنون دا آصلا (آللاە آدئنا) سؤیلەیەمەیەجگینی بیلدیرمکتەدیر. أگر اۇ بؤیلە بیر شەی یاپمایا قالقسا ایدی، آللاە تعالا اۇنون شاە دامارئنئ قۇپارئر وە جانئنئ همن تسلیم آلئردئ.
بو آیتی “رسولوللاە ألبتتە کی قورئانئن لافظئنا عیلاوە یاپامازدئ، آما قورئاندا بولونمایان باعضئ حۆکۆملری قورئانئن لافظئنا عیلاوە یاپمادان ایحداث أدەبیلیردی” شکلیندە یۇروملاماق، کسینلیکلە مۆمکۆن دگیلدیر. چۆنکی آصئل اۇلان حۆکۆمدۆر. لافظئن ایلاهی قۇروما آلتئنا آلئنماسئ قورئان حۆکۆملرینین قۇرونماسئ ایچیندیر. دۇلایئسئیلا قورئانئن لافظئنا دا حۆکمۆنە دە عیلاوە یاپئلاماز. نیتەکیم أبو حانیفەنین بو قۇنوداکی یاقلاشئمئ دا بؤیلەدیر. آما ماعالأسف اۇنون بو یاقلاشئمئ گؤرمزدن گلینمیشتیر. أبو حانیفە، کندیسینە ریوایت أدیلن بیر حادیثی رددەدرکن (قورئانا آیقئرئ بولدوغو بو ریوایتین نبی-رسول طارافئندان سؤیلنمیش اۇلامایاجاغئنئ ایضاح أدرکن)، “حاققا؛ 47-44” وە “نیسا؛ 80” آیتلرینی دلیل گؤسترمیش وە (اؤزتلە) شؤیلە دەمیشتیر: “آللاە نە بویوردو ایسە رسول دە اۇنو بویورموشتور. اۇ، آللاهئن بیلدیردیگی بیر شەیی آصلا دگیشتیرمەمیش وە آللاهئن سؤیلەمەدیگی /بیلدیرمەدیگی بیر شەیی دە بیلدیرمەمیشتیر. اۇ، بؤیلە بیر شەی یاپسا ایدی، آللاە اۇنون شاە دامارئنئ قۇپارئردئ، آللاە نە بیلدیردی ایسە اۇ دا بونو بیلدیرمیشتیر.”
أبو حانیفە بو یاقلاشئمئ ایلە “رسولوللاە قورئانئن لافظئنا دا حۆکمۆنە دە، آصلا عیلاوە یاپمادئ” دەمیش اۇلویۇر. چۆنکی کندیسینە سۇرولان سۇرو “قورئاندا بؤیلە بیر آیت وار مئیدئ؟” شکلیندە دگیل، “نبینین بو سؤزۆ حاققئندا نە دەرسین؟” شکلیندە ایدی. یاعنی نبی-رسول قورئانا بیر عیلاوە یاپمامئشتئ آما اۇنا ایسناد أدیلن بیر سؤز (حادیث) واردئ وە أبو حانیفە دە بو حادیثی قورئانا موحالیف بولاراق رددەتتی. اۇ حالدە رسولوللاهئن حۆکۆم قۇیابیلەجگینی (تشریع یتکییە صاحیب اۇلدوغونو) سؤیلەمک؛ “رسول، قورئانئن لافظئنا دگیل آما (چاقتئرمادان) حۆکمۆنە عیلاوە أدەبیلیر” دەمک اۇلور کی، بؤیلە بیر یاقلاشئمئن قابول أدیلەبیلمەسی مۆمکۆن دگیلدیر.
