بو مئالی وریرکن؛ 1) بؤلۆمۆن تۆمۆنۆ اۇقوماق، 2) بؤلۆمدە گچن باعضئ ایفادەلری دیگر آیتلر ائشئغئندا آنلاماق وە نیهایتیندە 3) قورئانا بۆتۆنجۆل باقماق دئشئندا یاپتئغئمئز بیر شەی اۇلمامئشتئر. زیرا بیز “ماقامئ ماحمود” ایفادەسینە ینی بیر مئال ورمیش دگیلیز. بو ایفادەنین “اؤوۆلمۆش ماقام /مکان” آنلامئنا گلدیگی، همن هر تفسیردە بلیرتیلمکتەدیر. آما یینە عاینئ تفسیرلردە نە حیکمتسە بونون “رسولوللاها وریلەجک شفاعات ماقامئ” اۇلدوغو دا ایفادە أدیلیر.
رسولوللاهئن اؤوۆلمۆش بیر ماقاما گتیریلەجگی وەیا گتیریلدیگی ألبتتە کی بو آیتتە گچن “ماقامئ ماحمود” ایفادەسینە دایاناراق دا سؤیلنەبیلیر. زیرا قورئان ذاتن هر نبی-رسولدن اؤوگۆ ایلە باحثەدر. بو دوروم طابیعی کی رسولوللاە ایچین دە گچرلیدیر. لاکین بیز سالت بیر آیتتەکی “ماقامئ ماحمود” ایفادەسینە اۇداقلاناراق بونون شفاعات ماقامئ اۇلدوغونو سؤیلەمەنین، قورئانا دایاناراق دگیل، ریوایتلرە دایاناراق یاپئلدئغئنئ وە جیددی بیر دلیلە دایانمادئغئنئ، آیتین اؤنۆنە وە آرقاسئنا باقتئغئمئزدا ایسە بونون فارقلئ آنلاملارا دا گلەبیلەجگینی گؤسترمەیە چالئشتئق. بو آماچلا هم مذکور آیتین اؤنجەسینە وە سۇنراسئنا باقتئق هم دە دیگر باعضئ قورئان آیتلرینی دیققاتە آلدئق. دیققاتە آلدئغئمئز بیر دیگر آیت دە شؤیلەدیر:
لَيْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ ﴿۱۱۳﴾ (سورة آل عمران)
اۇنلارئن (کیتاب أهلینین) حپسی بیر دگیلدیر. کیتاب أهلیندن اؤیلە بیر تۇپلولوق واردئر کی، گجە واقتیندە آیاقتا دوروپ آللاهئن آیتلرینی اۇقویاراق سجدەیە قاپانئرلار. (آلی عیمران سورەسی؛ 113)
“ماقامئ ماحمود” ایچین شفاعات ماقامئ دیەنلر، رسولوللاهئن بو ماقاما گجە نامازئ سایەسیندە اولاشتئراجاغئنئ سؤیلەرلر. آنجاق یوقارئداکی آیت؛ گجە نامازئنئن سادەجە رسولوللاە طارافئندان دگیل، کیتاب أهلیندن بیر تۇپلولوق طارافئندان دا قئلئندئغئنئ بیلدیرمکتەدیر. گۆنۆمۆزدە دە بیرچۇق مۆمین گجە نامازئ (تهججۆد) قئلار. دەمک کی گجە نامازئ قئلماق شفاعات ماقامئنا اولاشماق ایچین بیر وسیلە اۇلاماز. عاکسی حالدە بو نامازئ قئلان هرکس شفاعات ماقامئنا اولاشاجاق دەمکتیر.
دیققاتە آلدئغئمئز بیر دیگر آیت ایسە شؤیلەدیر:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ ﴿۱۵۳﴾ (سورة البقرة)
أی ایمان أدنلر! صابئر وە نامازلا یاردئم ایستەیین، موحاققاق کی آللاە صابرەدنلرلە برابردیر. (باقارا سورەسی؛ 153)
بو آیت، سئقئنتئلئ دؤنملردە صابئر وە نامازلا آللاەتان یاردئم ایستەمەیی أمرەتمکتەدیر. بو آیتلە مۆجادلە عازمینین وە دیرنجین آنجاق ناماز وە صابئرلا آرتاجاغئ تلقین أدیلیر. دۇلایئسئیلا یوقارئدا اینجەلەدیگیمیز “ایسرا؛ 73-80” آیتلریندە اؤزتلە شو سؤیلنمیشتیر:
“أی موحاممد! ایچیندە بولوندوغون سئقئنتئلئ دورومو آشابیلمەن ایچین صابئرلا وە نامازلا آللاەتان یاردئم دیلە. ساقئن مۆشریکلرین تلقینلرینە بۇیون أگمە. اۇنلار سنی یاقئندا مککەدن چئقاراجاقلار. بو تۆم رسوللریمیزین باشئنا گلن قاچئنئلماز بیر دورومدور. سن بونو دگیشتیرەمزسین. آما سن صابئر وە نامازلا دیرنجینی آرتئرئر وە اۆزەرینە دۆشنی یاپارسان، بیز دە سنی گۆزل بیر یرە (مدینەیە) یرلشتیریر وە سۇنرا دا موظاففار قئلارئز (مککەیی فتحەدرسین). بو نیدنلە سن نامازلارئندا مککەدن سلامتلە چئقمایئ وە مدینەیە سلامتلە گیرمەیی نیاز أت!”
اۇ حالدە قورئانئ آنلاماق ایچین یاپئلماسئ گرکنلری اؤزتلەرسک: قورئانئن بیر بؤلۆمۆنە دگیل، تۆمۆنە ایمان أتمک، تۆم آیتلرە گرچکتن (تام بیر تسلیمییتلە) اینانماق، قورئانئن قۇلای اۇلدوغونا وە بیزە حیطاب أتتیگینە اینانماق، قورئانئن أکسیک اۇلمادئغئنا وە بیزە لازئم اۇلان تۆم بیلگیلری ایچردیگینە اینانماق، عارابچا بیلمک وە بیلینن عارابچا قوراللارئنئ اویغولاماق، بۆتۆن اؤن یارغئلارئمئزدان وە شەیطانی وسوسەلردن قورتولاراق قورئان اۇقومایا باشلاماق، قورئانئ یاواش یاواش اۇقوماق، آنلاماق ایچین اۇقوماق، قورئان قاوراملارئنئ سؤزلۆکلردن داحا چۇق قورئانئن یۆکلەدیگی آنلاملارئ ایلە آنلاماق، قورئان آیتلرینین بیذذات آللاە طارافئندان آچئقلانمئش اۇلدوغونو بیلەرک آیتلری کیتابی وە کەونی آیتلر ائشئغئندا آنلاماق، بیلگی صاحیبی اۇلماق، بیلگییە اولاشماق ایچین غایرت أتمک، تۆم عاقلی وە فیکری ملەکەلریمیزی حارەکتە گچیرەرک قورئانا اۇداقلانماق، آیتلر اۆزەریندە درین وە اینجە دۆشۆنمک وە قورئانا بۆتۆنجۆل بیر گؤزلە باقماق گرکیر.
قورئانئن بو شکیلدە اۇقونماسئ حالیندە آنلاشئلاماماسئ دییە بیر شەی آصلا سؤز قۇنوسو دگیلدیر. آللاە قورئانئ آنلاشئلسئن وە اؤگۆت آلئنسئن دییە گؤندریلمیشتیر. قورئانئن آچئق وە آنلاشئلئر اۇلماسئ، اینسانئن رئزئق ألدە أتمەسینە دە بنزتیلەبیلیر. زیرا رئزقئ ورن دە آللاەتئر. آما اینسانلار رئزئق ألدە أتمک ایچین نیجە غایرتلر گؤستریرلر، گؤسترملیدیرلر. عاکسی حالدە آللاهئن یاراتتئغئ بو ائزئقلارا اولاشمایابیلیرلر. ایشتە قورئاندان ناصیبلنمک دە طئبقئ بؤیلەدیر. ألبتتە کی قورئاندان هرکس کندی غایرتی اۇرانئندا ناصیبلنەجکتیر. آز غایرت أدن آز، چۇق غایرت أدن چۇق ناصیبلنیر. آما هرکس ناصیبلنیر. مثەلا تۆم ماتماتیک حسابلارئ 0 ایلە 9 آراسئنداکی تۇپلام 10 عادد راقام قوللانئلاراق یاپئلئر. آما باعضئ اینسانلار بو راقاملارلا سادەجە تک باساماقلئ چۇق باسیط ایشلملری یاپابیلیرکن، غایرت أدن وە عیلیملە اوغراشان باعضئ اینسانلار ایسە عاینئ راقاملارئ یان یانا گتیرەرک میلیۇنلوق، میلیارلئق، کاتریلیۇنلوق، کنتیلیۇنلوق وس. گیبی چۇق داحا قارماشئق حسابلارئ یاپابیلیرلر. حالبوکی هرکس عاینئ راقاملارئ قوللانئر. بونلارئن تۆمۆ دە تۇپلام 10 عاددتیر. آما گؤستریلن غایرت وە چابایا گؤرە سۇنوچ دگیشیر. نتیجەدە هر اینسان سادەجە وە سادەجە کندی غایرتینین قارشئلئغئنئ آلئر. بو آللاهئن دگیشمز بیر قانونودور (سۆننتوللاە). آیرئجا آللاە، کندیسینە اولاشان یۇللارئ، غایرت أدنلر ایچین آچاجاغئنئ (اۇنلارا گؤسترەجگینی) بیلدیرمیشتیر.
اۇ حالدە دۆشن قورئانئ آچئقلامایا تشببۆث أتمک دگیل، آنلامایا چالئشماقتئر. آیتلری، آیتلر ائشئغئندا یۇروملاماق قورئانئ آنلامایا چالئشماقتئر. آما آیتلری، آیتلرە راغمن یۇروملاماق (آللاهئن آچئقلامالارئنئ یترسیز گؤرۆپ) قورئانئ آچئقلامایا تشببۆث أتمکتیر. قورئانئ آچئقلاماق ایلە آنلامایا چالئشماق آراسئنداکی بو فارقئ بیر کز دە شو اؤرنکلرلە ایضاح أتمەیە چالئشالئم:
مثەلا مۆفسسیرلرین چۇغو؛ “گرچکتن شیرک، بۆیۆک بیر ظولۆمدۆر” آیتینە دایاناراق؛ “ایمان أدنلر وە ایمانلارئنئ ظولۆملە بولاشتئرمایانلار وار یا! ایشتە گۆوندە اۇلان وە هیدایتتە اۇلانلار اۇنلاردئر.” آیتیندەکی “ظولۆم” کلیمەسینی “شیرک” اۇلاراق آنلامئشلاردئر. ایشتە آیتی آیتلە ایضاح أدن (ایکی آیتی یان یانا گتیرن) بو یاقلاشئم، قورئانئ آنلامایا چالئشماقتئر. بو، حانگی آیتین آیتلە آچئقلاندئغئ تثبیت أتمەیە چالئشماقتئر. بونون ایچین چابا صارف أتمکتیر. یاعنی قورئانئ آنلامایا چالئشماقتئر.
آنجاق، بیر دە قورئانئ آچئقلامایا تشببۆث أدن باعضئ تفسیرلر /یاقلاشئملار وار. مثەلا بؤیلە بیر تفسیردە؛ “غایبئ سادەجە آللاە بیلیر. (اؤیلە کی) اۇ غایبئنئ کیمسەیە ایظهار أتمز. راضئ اۇلدوغو رسول حاریج” مئالیندەکی آیتین آچئق حۆکمۆنە راغمن، سادەجە رسوللرە دگیل، ولیلرە دە باعضئ غایبی قۇنولارئن بیلدیردیگی (شؤیلە) ایددیعا أدیلمیشتیر: “… زیرا بو آیتی کریمەنین ظاهیرینە باقئلاراق، غایبلارئن سادەجە رسوللرە بیلدیریلدیگی حۆکمۆنە وارئلاجاق اۇلسا، ملکلرە دە نبیلرە دە هیچبیر غایبئن بیلدیریلمەدیگینی قابوللنمک گرکیر. دۇلایئسئیلا “آللاە تعالانئن بۆتۆن غایبلارئنئ رسوللرینە بیلدیردیگی” ماعناسئ چئقارئلامایاجاغئ گیبی، “رسول اۇلمایان نە ملگە، نە نبییە، نە دە ولییە هیچبیر غایبئ ایندیرمەیەجگی” حۆکمۆنە دە وارئلاماز…” (اوستا عۇثمان اۇغلو)
ایشتە بو یاقلاشئم؛ آیتی، آللاهئن یاپتئغئ آچئقلامالارلا (آیتلرلە) آنلاماق دگیل (کندینە گؤرە) آچئقلامایا تشببۆث أتمکتیر. یینە عاینئ تفسیردە؛ “… وە أمیرلری یرینە گتیرنلرە دە (یمین اۇلسون)” مئالیندەکی آیتتن (هیچ عالاقاسئ اۇلمادئغئ حالدە) “اؤلمۆش ولیلرین روحلارئنئن دا تاصارروف صاحیبی اۇلدوغو” سۇنوجو چئقارئلمئش وە “بوندان دۇلایئ؛ ایشلرینیزدە شاشقئن دؤندۆگۆنۆز زامان قابیر أهلیندن یاردئم ایستەیین” بویرولموشتور” دەنیلەرک (آللاەتان دگیل دە) اؤلۆلردن /قابیر أهلیندن یاردئم ایستەمک تاوصیە أدیلمیشتیر.
ایشتە بونلار، آیتی آیتلرلە آنلامایا چالئشماق دگیل، آیتلرە راغمن آچئقلامایا تشببۆث أتمکتیر. آللاهئن آچئقلامالارئنئ یترلی گؤرمەییپ عیلاوە آچئقلامالار یاپماقتئر. آیتلری آللاهئن آچئقلامالارئ ائشئغئندا آنلامایا چالئشماق دگیل، باشقالارئنئن سؤزلری ائشئغئندا آچئقلاماقتئر. آللاهئن یاپتئغئ تافصیلاتا عیلاوەلر یاپماقتئر. بؤیلە اۇلونجا دا آیتلرە موحالیف آچئقلامالارئن دەورەیە گیرمەسی (عادتا) قاچئنئلماز اۇلیۇر. اۇ قادار کی؛ “داردا قالانئن دوعاسئنا جواب ورن، اۇنو قورتاران کیمدیر؟ آللاە ایلە بیرلیکتە باشقا بیر ایلاە مئ وار؟” بویرولان وە آنا سارغئدئ؛ “(راببیم!) یالنئزجا سانا عیبات أدر وە یالنئزجا سندن یاردئم دیلەریز” اۇلان قورئانئ (گۆیا) تفسیر أدرکن باعضئ آیتلرین “داردا قالئنجا (آللاەتان دگیل دە) اؤلۆلردن یاردئم ایستەیین” دەدیگی بیلە سؤیلنەبیلیۇر. ایشتە قورئانئ آللاهئن آچئقلامالارئ (آیتلر) ائشئغئندا آنلامایا چالئشماق یرینە، آیتلرە راغمن آچئقلامایا تشببۆث أتمەنین سۇنوجو (ماعالأسف) بودور.
قورئانداکی ناماز آیتلری /دتایلارئ
قورئانئن “مۆمینلر ایچین گرکلی اۇلان تۆم بیلگیلری ایحتیوا أتمەدیگی” ایددیعاسئ سئقلئقلا ناماز اؤرنگی اۆزەریندن دیلە گتیریلیر. ناماز ایلە ایلگیلی بیرچۇق آیتین وار اۇلدوغو آما واقیت، رکعات وس. گیبی تافصیلاتئن قورئاندا بولونمادئغئ، بونلارئن رسولوللاە طارافئندان تانظیم أدیلدیگی ایددیعا أدیلیر. گنللیکلە دە بو ایددیعانئن دۇغرو اۇلدوغو ظاننەدیلیر. حاتتا سادەجە أگیتیمسیز مۆسلۆمانلاردا دگیل، عیلیم آداملارئندا بیلە بو قاناعات یایغئندئر. مثەلا (قورئان أکسنلی آلترناتیف بیر حادیث متۇدۇلۇژیسی اؤنرن) حایری قئرباش اۇغلو بیلە بو قۇنودا شونلارئ سؤیلەمکتەدیر:
“بو تاقدیردە بیلە قورئانئن دینی قۇنولاردا هر تۆرلۆ بیلگییی ایچرمەدیگی گؤرۆلەجکتیر، زیرا ناماز، اۇروچ، زکات، حاج، آلئش وریش، جزالار وب. چشیتلی قۇنولارداکی بیر تاقئم تافصیلات وە تفرروعات ایلە ایلگیلی آچئقلامالارئ قورئاندا بولماق مۆمکۆن دگیلدیر.
“هرکسچە بیلینن بیر گرچکتیر کی ناماز، زکات، حاج، اۇروچ وب. عیبادتلردن توتون، جزا، میراث، أولنمە وب. حوقوقی قۇنولارا قادار پک چۇق قۇنودا قورئان تمل ایلکەلری ورمکلە بیرلیکتە گنلدە تافصیلاتا گیرمەمیشتیر.
ایعتیراف أدەلیم کی، بونا بنزەر ایفادەلری یاقئن زامانا قادار بیز دە قوللانیۇر وە بو قۇنوداکی یایغئن (آما یانلئش) قاناعاتی بیز دە پایلاشیۇردوق. لاکین بو یاقلاشئمئن بیر تاقئم اؤن قابوللرە دایاندئغئ آچئقتئ. چۆنکی بو ایددیعالار قورئان اۆزەریندە یاپئلان چالئشمالاردان سۇنرا ألدە أدیلمیش دگیلدی. عاکسینە قورئان اۆزەریندە هرحانگی بیر اینجەلەمە یاپئلمادان اؤنە سۆرۆلن ایددیعالاردئ. دۇغرو اۇلوپ اۇلمادئغئ دا اینجەلنمەمیشتی. بیز دە بو گۆنە قادار بؤیلە بیر اینجەلەمە یاپمامئشتئق. نە زامان کی قورئانئ بو آماچلا وە ناماز قۇنوسو اؤزلیندە اینجەلەدیک، بونون هیچ دە بؤیلە اۇلمادئغئنئ گؤردۆک. (اینشاللاە) بو بؤلۆمۆ سۇنونا قادار اۇقویان هر اۇقویوجو دا بو دورومو نت بیچیمدە گؤرەجکتیر.
