2-7. بیلمک (بیلگی صاحیبی اۇلماق)
قورئان آیتلرینین بیذذات آللاە طارافئندان آچئقلانمئش اۇلدوغونو ایضاح أتمیشتیک. لاکین آللاە، قورئانئ هرکس ایچین دگیل، باعضئ کیمسەلر ایچین (غایرت أدنلر ایچین) آچئقلامئشتئر. زیرا حانگی آلاندا غایرت أدیلمەسی گرکتیگینی دە بیزە بیلدیرن قورئاندئر.
قورئانئ آنلامانئن أن اؤنملی شارطلارئندان بیری دە بیلمکتیر. بیلگی صاحیبی اۇلماق وە /وەیا بیلگی أدینمەیە چالئشماقتئر.
وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۹۷﴾ (سورة الأنعام)
بیز، بیلن بیر تۇپلوم ایچین آیتلریمیزی (ایشتە بؤیلە) تافصیلاتلئ بیچیمدە آچئقلادئق. (أنعام سورەسی؛ 97)
فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَنُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۱۱﴾ (سورة التوبة)
بیز، بیلن بیر تۇپلوم ایچین آیتلریمیزی بؤیلە آچئقلئیۇروز. (تەوبە سورەسی؛ 11)
وَكَذَلِكَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ وَلِيَقُولُوا دَرَسْتَ وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۱۰۵﴾ (سورة الأنعام)
ایشتە بیز، آیتلریمیزی بؤیلە اینجەدن اینجەیە (صارراف گیبی) آچئقلئیۇروز کی، سانا؛ “سن درس آلمئشسئن” دەسینلر وە بیز دە بیلن بیر تۇپلولوغا اۇنو بەیان أدەلیم. (أنعام سورەسی؛ 105)
دەمک کی قورئان، بیلن بیر تۇپلوم /کیمسە ایچین آچئقلانمئشتئر. قورئانئن تافصیلاتلئ بیچیمدە آچئقلانمئش اۇلماسئ، بیلمەینلر (بو قۇنودا غایرت أتمەینلر) ایچین بیر آنلام ایفادە أتمز. چۆنکی اۇنلار (بیلگییە اولاشماق آماجئیلا جهد أتمەینلر) بو آچئقلامالارئ گؤرەمزلر.
2-8. عاقلەتمک (عاقلئنئ قوللانماق)
لاکین قورئان آیتلری هرکس ایچین دگیل، عاقلەدنلر وە عاقلئنئ قوللانانلار ایچین آچئقلانمئشتئر:
… كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿۲۸﴾ (سورة الروم)
ایشتە بیز عاقلەدن (عاقلئنئ قوللانان) بیر تۇپلوم ایچین آیتلریمیزی بؤیلە آچئقلئیۇروز. (روم سورەسی؛ 28)
قورئانئ آنلامانئن أن اؤنملی شارطلارئندان بیری آللاهئن وردیگی عاقلئ قوللانماقتئر. سۇنراکی ماددەلردە دە ایضاح أدیلەجگی اۆزەرە قورئان، تۆم عاقلی وە فیکری ملەکەلری (یتەنکلری) حارەکتە گچیرمەمیزی ایستەمکتەدیر. عاقلەدن، عاقلئنئ قوللانانلار ایچین قورئان آیتلری تافصیلاتلئ بیچیمدە آچئقلانمئشتئر. آنجاق عاقلئنئ قوللانمایانلار ایچین، عاقئللارئنئ باشقالارئنا ایپۇتک أدنلر ایچین بو آیتلر آچئقلانمئش دگیلدیر. اۇنلار آیتلردەکی بو آچئقلامالارئ گؤرەمزلر. کؤر، ساغئر وە دیلسیز گیبیدیرلر. نیتەکیم قورئان، عاقلئنئ قوللانمایان ایچین شؤیلە بویورور:
… صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَعْقِلُونَ ﴿۱۷۱﴾ (سورة البقرة)
… اۇنلار ساغئر، دیلسیز، کؤر “گیبیدیرلر، چۆنکی” عاقلەتمزلر. (باقارا سورەسی؛ 171)
… وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ ﴿۱۰۰﴾ (سورة یونس)
… (آللاە) عاقئللارئنئ قوللانمایانلارئن اۆزەرینە پیسلیک (عاذاب، موردارلئق) بئراقئر. (یونوس سورەسی؛ 100)
2-9. تدببۆر /تفککۆر /تذککۆر /تفککۆر أتمک
تدببۆر، تفککۆر، تذککۆر، تفاققوە أتمک، بۆتۆن عاقلی وە فیکری یتەنکلری تۇپیکون حارەکتە گچیرمک دەمکتیر. بو شکیلدە دۆشۆنمک؛ آیتلرین آرقا پلانئنئ، گچمیشلە گلەجک آراسئنداکی باغلانتئلارئنئ وە آیتلرین ایچیندەکی اینجە دتایلارئ دۆشۆنمک دەمکتیر. آیتین هر دتایئنا اؤنم ورمک دەمکتیر. قورئانئ آنلامانئن أن اؤنملی شارطلارئندان بیری (بلکی دە أن اؤنملیسی) آیتلر اۆزەریندە بو شکیلدە دۆشۆنمکتیر. مۆمینلر قورئان آیتلرینی بۆتۆن عاقئل وە فیکیر کاپاسیتەسینی دەورەیە سۇقاراق (دۆشۆنەرک) آنلامایا چالئشمالئدئر. ایلگیلی آیتلر شؤیلەدیر:
أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا ﴿۲۴﴾ (سورة محمد)
اۇنلار قورئانئ دۆشۆنمۆیۇرلار مئ؟ یۇقسا قالبلری می کیلیدلی؟ (موحاممد سورەسی؛ 24)
أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ … ﴿۸۲﴾ (سورة النساء)
اۇنلار قورئانئ دۆشۆنمۆیۇرلار مئ؟.. (نیسا سورەسی؛ 82)
كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ ﴿۲۹﴾ (سورة ص)
بو برەکتلی کیتابئ سانا تمیز عاقئل صاحیبلری، آیتلرینی تدببۆر وە تذککۆر أتسینلر (اییجە دۆشۆنسۆنلر) دییە ایندیردیک. (صاد سورەسی؛ 29)
… كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿۲۴﴾ (سورة یونس)
… ایشتە بیز، دۆشۆنن بیر تۇپلوم ایچین آیتلریمیزی بؤیلە آچئقلئیۇروز. (یونوس سورەسی؛ 24)
قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ ﴿۶۵﴾ (سورة الأنعام)
باق، بلکی تفاققوە أدرسینیز (اینجە دۆشۆنۆرسۆنۆز) دییە آیتلریمیزی ناسئل اینجەدن اینجەیە آچئقلئیۇروز. (أنعام سورەسی؛ 65)
… قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ ﴿۹۸﴾ (سورة الأنعام)
… بیز، تفاققوە أدنلر ایچین آیتلریمیزی (ایشتە بؤیلە) تافصیلاتلئ بیچیمدە آچئقلادئق. (أنعام سورەسی؛ 98)
وَهَذَا صِرَاطُ رَبِّكَ مُسْتَقِيمًا قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ ﴿۱۲۶﴾ (سورة الأنعام)
بیز، دۆشۆنن بیر تۇپلوم ایچین آیتلریمیزی (ایشتە بؤیلە) تافصیلاتلئ بیچیمدە آچئقلادئق. (أنعام سورەسی؛ 126)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە قورئان آیتلری، بو آیتلر اۆزەریندە دۆشۆننلر ایچین آیرئنتئلئ بیچیمدە آچئقلانمئشتئر. دۆشۆنمەینلر بو آچئقلامالارئ گؤرەمز. اۇ حالدە قورئان، بۆتۆن عاقلی وە فیکری یتەنکلرینی دەورەیە سۇقانلار ایچین آچئقلانمئش بیر کیتابتئر؛ عاقئلسئزلار ایچین دگیل، فیکیرسیزلر ایچین دگیل. قورئانئن آچئقلانمئش بیر کیتاب اۇلمادئغئنئ ایددیعا أدنلر، عاقئل وە فیکیرلرینی حارەکتە گچیرمەین (عاقئلسئز وە فیکیرسیز) کیمسەلردیر.
قورئان، آیتلر اۆزەریندە دۆشۆنمەینلرین قورئانئ آنلایامایاجاغئنئ وە حاتتا بؤیلە داورانانلارئن قالبلرینین کیلیدلی اۇلدوغونو بیلدیریر. آیتلر اۆزەریندە دۆشۆنمەینلر کندی قالبلرینە بیذذات کندیلری کیلید وورموش دەمکتیر. یوقارئداکی آیتلری هم تەیید أدن هم دە بو بؤلۆمۆ اؤزتلەین بیر دیگر آیت شؤیلەدیر:
وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ ﴿۴۳﴾ (سورة العنکبوت)
بیز (تۆم) بو میثاللری اینسانلارا وریۇروز (آما) بیلنلردن باشقاسئ بونلارئ عاقلەتمز. (عانکبوت سورەسی؛ 43)
بو آیت، موحتشم بیر سمانتیک اؤرگۆ ایلە شونو سؤیلەر.
آللاە آیتلرینی آچئقلاماق ایچین هر تۆرلۆ میثالی اینسانلار ایچین ورمیشتیر.
آما اینسانلار بو میثاللری عاقلەتمزلر.
بو میثاللری آنجاق عالیملر (بیلنلر) عاقلەدر.
