باتئنئن کندی ألییلە تۇپلوملارئمئز بۆنیەسیندە بیر اویغارلئق پوتو یۇنتتوغو گۆندن بریدیر؛ اینسانئمئز، گچمیشتە اۇلدوغو گیبی گلەجکتە دە کندیسینی یۆجلتەجک موطلاق دگرلر سیستمیندن، سیستماتیک وە سالدئرغان پرۇپاگاندالارئن باسقئسئیلا قاچماقتا وە اوزاقلاشماقتادئر. گچمیشتە اۇرتایا قۇیدوغوموز اینسان وە اۇنون تۇپلومو مۇدلینین حاطئرلاتئلماسئنا داحی تاحاممۆلۆ اۇلمایان باتئلئ دۆشۆنجە، بو اوزاقلاشمایئ أنگین بیر کەییفلە سەیرەتمکتەدیر.
هر آلاندا، اینسانا گۆچ قازاندئران بیر اینانچ سیستمینین چۇجوقلارئ، اویغارلئق آدئنا چیرکین دۆشۆنجە باتاقلئقلارئنا ساپلانمئشتئر. ماددی زنگینلیکلر اوغرونا یاپئلان یۆز قارارتئجئ تۇپراق سؤمۆرگەجیلیگی دەورینی تاماملامئش وە آرتئق داحا دا چیرکین اۇلان اینانچ وە دۆشۆنجە سؤمۆرگەجیلیگی باشلامئشتئر. باتئجئ دۆشۆنجە عینادچئ بیر یاقلاشئملا اینسانئمئزئ کندی آدئیلا آنئلان اویغارلئق آنلایئشئنا چاغئرماقتادئر. چاغرئلانئن کندی اؤز اویغارلئغئندان، أورنسل بیر هۆوییتی اۇلان ایسلام اویغارلئغئندان سؤز آچماسئ یۇز وە باغناز سوچلامالارا نیدن اۇلماقتادئر. سؤمۆرگەجی پۇلیتیکالار یۇلویلا گری بئراقتئرئلمئش تۇپلوملاردا سؤمۆرگەجیلر قوللاندئغئ فیزیکی ایمکانلارلا ساغلادئغئ باسقئ عونصورلارئنئ، مۆسلۆمانلارئن ماعنەوی دگرلری وە ایمکانلارئ آشاغئلانمئش ضایئف تۇپلوملار بو یۇللا أگەمنلرین کۆلتۆرلری ایچین آچئق پازار حالینە گتیریلمیشتیر. ضایئف تۇپلوملار اۆزەرینە اۇردولارئن سفربر أدیلمەسینە گرک قالمادان دۆشۆنجە وە کۆلتۆر آلانئندا فیعیلی بیر ایشغالە اوغرامئشلاردئر. بیر تۇپلومون دۆشۆنجە وە کۆلتۆر آلانئندا بۆتۆنۆیلە أگەمنلرین ایشغالی آلتئندا بولونماسئ، اۇ تۇپلومون بۆتۆن ایمکانلارئنئن، بۆتۆن منفاعاتلرینین أگەمنلرین ألییلە أگەمنلرین یارارئنا قوللانئلماسئ دەمکتیر. آرتئق دئشاردان زۇرلامالارا گرک قالمامئشتئر. زۇرلاما، أگەمنلر آدئنا یؤنتیملری أللریندە توتان چەورەلر ألییلە یۆرۆتۆلمکتەدیر. یؤنتیم صاحیبلری أللریندە بولوندوردوغو ایمکانلارئ، تۇپلوملارئ عالەیهیندە قوللاناراق بو تۇپلوملارئ سؤمۆرگەجیلرین دگرلرییلە بۆتۆنلشتیرمک ایستەمکتەدیر.
کندی ایچ بۆنیەسیندە دواملئ قایبەدن باتئ دۆنیاسئ، دئشاردان حپ قازانئر گؤرۆنمکتەدیر. حابرلشمە آراچلارئ هر اۇلغویو دۆنیا مۆستکبیرلیگینین أمللری دۇغرولتوسوندا ورمکتەدیر. کیتلە حابرلشمە آراچلارئ أگەمنلرین ألیندە اۇلونجا، أگەمنلرین دۆنیاسئندا هر شەی اۇلاغان اۆستۆ بیر قئیمت وە بۆیۆلۆ بیر قودسییت قازانماقتادئر. باتئنئن سۇسیال وە سیاسال آلاندا گۆچلۆ اۇلدوغو سانئلمامالئدئر. بۆتۆن بیر باتئ سیستمی آغئر بیر بونالئم گچیرمکتەدیر. بونلار بو بونالئمئ گیزلەمک اۆزەرە اولوسلار آراسئ سۇرونلار چئقارماقتا وە اوستالئقلا کندی بۆنیەسیندەکی تۇپلومسال ماراضلارئ ساقلاماقتادئر. باتئیئ وە باتئلئ دۆشۆنجە سیستملرینی گۆچلۆ قئلان شەی، ضایئف بئراقتئرئلمئش آسیا وە آفریقا اۆلکەلرینین بۆیۆین تۇپلومسال ضاعافلارئدئر. بۆتۆن بو اۇلومسوزلوقلارا راغمن، آللاهئن دیلەمەسییلە ضایئف بئراقتئرئلمئش تۇپلوملارداکی باتئ ایماژئ گیدەرک بۆتۆن چکیجیلیگینی ییتیرمکتەدیر.
گۆنۆمۆزدە باتئ “اویغارلئق” ایحراج أدیۇر، ضایئف بئراقتئرئلمئش اولوسلار دا هر آلاندا باتئ دۆزەییندە بیر دۆنیایا اولاشماق اؤزلمییلە اویغارلئق ایدحال أدیۇرلار. بۆتۆن باتئ پۇلیتیکالارئ ایچین هر حالدە أن کارلئ آلئش وریش بو اویغارلئق آلئش وریشی اۇلسا گرکتیر. هر ایکی طاراف ایچین دە زاحمتسیزجە گرچکلشتیریلن بیر آلئش وریش بو. باتئ دۆشۆنجەسی قالئبلار حالیندە کیمی بۆیۆلۆ سؤزجۆکلر اۆرتیۇر، اۇنلارا کیمی سۇیوت آنلاملار یۆکلۆیۇر وە سۇنرا اۇنلارئ بیر دۆنیا گؤرۆشۆنۆن بلیرلەیجی عونصورلارئ سایاراق اینسانلئغا تاقدیم أدیۇر. ضایئف بئراقتئرئلمئش تۇپلوملار دا اویغارلئق ایدحال أدرکن یالنئزجا کندیلرینە کیمی ایشلەولر یۆکلنیلن کیمی سؤزجۆکلری ایدحال أدیۇرلار. مۇدرن اویغارلئغئن، تۇپلوملارئن کندی اؤزگۆن دگرلری وە تۇپلومسال گرچکلری دۇغرولتوسوندا بیر دۆزنی گرچکلشتیرمەسینە تاحاممۆلۆ یۇقتور. نیتەکیم بو تاحاممۆلسۆزلۆگۆن أن باریز اؤرنگییلە بوگۆن ایسلامی ایران قارشئ قارشئیادئر. ایرانئن بیر یاشاما بیچیمی اۇلاراق ایسلامئ سچمەسی، بۆتۆن بیر کۆفۆر أگەمنلیگینین غاضابئنا اوغراماسئنا نیدن اۇلموشتور.
اویغارلئق پوتونون کندی کۆلتۆر چەورەسیندەکی تەثیر ساحاسئ گیدەرک دارالئرکن، دۆن اۇلدوغو گیبی بوگۆن دە دیگر کۆلتۆر موحیطلریندەکی باغلئلارئنئن آرتماسئ وە عاجەلەجی غایرتلر صارف أدیلمکتەدیر. باتئ دۆشۆنجەسینین چیزدیگی تاساسئز اینسان اؤرنگی، مۆسلۆمان تۇپلوملاردا سؤز صاحیبی اۇلما مەوقیعیندەدیر. بورالاردا اینانچ وە دۆشۆنجە قایغئسئ تاشئمایان، بۆیۆک چاپتا اؤز کیشیلیک قایبئنا نیدن اۇلان باسقئنلارا اوغرانئلمئشتئر. بو باسقئنلار نیدنییلە حالن بو تۇپلوملار بۆنیەسیندە درین بیر تاقئم چالقانتئلار یاشانماقتادئر. اؤزکیشیلیگینی ییتیرنین، گریدە بئراقتئغئ بیر شەی قالمامئشتئر. یتەنکلری دە ییتمیشتیر، اؤزگۆرلۆگۆ دە. بیر اینسانئن وە بیر تۇپلومون اؤز کیشیلیگینی ییتیرمەسی دەمک باشقالارئنئن کیشیلیگینە بۆرۆنمەسی آنلامئنا گلیر. اؤز کیشیلیکسیز اینسان، اویغار تلاققیلر آدئنا کندی تۇپراغئنئن اینسانئیلا، کندی کۆلتۆرۆنۆن اینسانئیلا ساواشماقتادئر. دۆشۆنجە دۆنیامئزدا حاستالئقلئ باقئش آچئسئ أگەمنلیک قورموش، قوللاندئغئ ایدحال اؤلچکلرلە، قوللاندئغئ ایدحال ستانداردلارلا دۆشۆنجە دۆنیامئزئ دگیشیک کاتگۇریلرە بؤلمۆشتۆر. گلیشمەمیش تۇپلوملاردا ناسئل ایدحال مالئ کیمی ماددەلری قوللانماق بیر اۆستۆنلۆک وە آیرئجالئق تلاققی أدیلمیشسە، عاینن بو دۆشۆنجە پلانئنا دا آقتارئلمئش ایدحال بیچیملری قوللانماق آیرئجالئقلئ اۇلماق، ایلری وە اۆستۆن اۇلماق آنلامئنا گلمیشتیر.
دۆشۆنجە، صانعات وە أدبیات آلانئندا بیر یابانجئلاشما وە اؤیکۆنمە یارئشئ واردئر. بو آلاندا کندی اینانچ وە کۆلتۆر دۆنیامئزئن اۆسلوبونا تصادۆف أتمک مۆمکۆن دگیلدیر. هر قۇنودا اۇرتایا چئقان وریملرین همن حپسی داحا چۇق ایدئۇلۇژیک آماچلئدئر یا دا پۇلیتیک آکتۆئالیتەیە دایالئ وریملردیر. صانعات وە أدبیات دۆنیاسئ حانگی تۇپلوما وەیا حانگی آقئما اؤیکۆنمکتەیسە، اۇ تۇپلومداکی مۇدا أگیلیملری قۇنوشماق زۇروندادئر. اؤز کیشیلیکسیز اینسان نزدیندە اینسان؛ آللاهئ، ایمانئ، ایسلامئ، اینسانئ، دۆشۆنجەیی وە اینسانی دگرلری بیلن دگیل، مۇدا قاوراملارئ بیلن وە قوللانان اینساندئر.
یالانلا بۆتۆنلشن سؤز، اؤیکۆنمەیی شیعار أدینمیش قالم، بو سؤز وە قالم دۇستلوغونون قارالادئغئ کیتاب عاینئ غایەنین آشاغئلئق حیذمتچیسی دورومونا گیرمیشتیر. بو حیذمت بیر دۇگما حالینە گلمیش بیر اویغارلئق آدئنا یاپئلماقتا، کندی تۇپلومونون دگرلریندن نەرەدەیسە ییگرنەرک قاچان دۆشۆنجە، صانعات وە أدبیات چەورەلری اینسانئمئزا دۇگمالاردان عیبارت بیر گؤرۆش طارزئ قازاندئرمایا چالئشماقتادئر.
آ. جاموس، اویغار باتئ اینسانئنئ “چیفتلشن وە گازەتە اۇقویان” اۇلاراق تاعریف أدیۇردو. آنلاشئلان اویغار اینسانئن ایلگیلری وە چەورەسی اییجە دارالمئشتئر. بیزدە اؤز کیشیلیکسیز اۇلمایئ بایراقلاشتئرانلارئن؛ سۇسیال، کۆلتۆرل وە سیاسال آلاندا اینسانئمئزا گؤز آچتئرماق ایستەمەینلرین، ایسلامی دۆشۆنجەیی سؤیلتمەدن وورماق ایستەینلرین طالیب اۇلدوغو اینسان اؤرنگی، جاموس’ون تاعریف أتتیگی اینسان اؤرنگیدیر. چاغداش اویغارلئق آدئنا ایشە باشلانئلان گۆنلردن بو یانا، اینسانئمئز حپ عاینئ چیزگیدەدیر، آلداتئلماقتادئر. دویغوسال سؤیلەولر، اوستالئقلئ اؤوگۆلرلە أگیتیلمیش کیتلەلر اویغار یاشام طارزئنا عائید نیننیلرلە اویوتولموشلاردئر. یابانجئ کؤکنلی بۆتۆن قوروم وە فیکیرلر اۇرتاقلئغئنئن شو قادار زاماندئر سۆرن اوغراشلارئ اؤز کیشیلیکسیز اینسان اؤرنگینی چۇغالتماق ایچیندی. بوگۆن بو اوغراشلارئن سۇنوچلارئ دەوشیریلمکتەدیر. هر آلاندا درینلیک وە کەیفییت یۇقسوللوغو باش گؤسترمیشتیر. مەوسیم، زنگین ایقتیباسلارئن مەوسیمیدیر. ایقتیباسلار اۆستۆنە قورولان بوگۆنکۆ دۆزنین سئق سئق بۆیۆک بونالئملارلا قارشئ قارشئیا قالماسئندا بو درینلیک وە کەیفییت یۇقسوللوغونون پایئ دیققاتە آلئنمالئدئر.
اؤزکیشیلیگینی ییتیرن بیرەی ناسئل فارقئندا اۇلمادان سۇنونو حاضئرلئیۇرسا، اؤزکیشیلیگینی ییتیرن تۇپلوملار دا اؤیلەجە سۇنلارئنئ حاضئرلئیۇر دەمکتیر. هیچبیر تۇپلوم اؤز کیشیلیکسیز أدەمز. هیچبیر تۇپلوما کندی اؤز ایمکانلارئ دئشئندا کیمسەنین بیر ایمدادئ اۇلاماز. اؤز کیشیلیکسیز تۇپلوملار توتساق وە گۆدۆلن تۇپلوملاردئر. بیر ایمان دۆشۆنجەسینین وە سیستمینین آیدئنلئق گلەجگی ایچین ساواشئم ورن دۆشۆنجە وە داورانئش أللرینین یوموشو، اینسانئمئزا قایبەتتیگی اؤزکیشیلیگینی قازاندئرماق اۇلاجاقتئر. زۇرلا گلن، زۇرباجا گلن، بیر داربەیلە گلن اؤز کیشیلیکسیز آحوالی، ایمان وە ایسلام دۆشۆنجەسینین فیکیر دۆنیاسئنا ایلک گۆن ائشئغئ دۆشتۆگۆندە، گیدەجکتیر. دۆشۆنجە تاریحیمیزدە بیر لکە، بیر قارا صایفا اۇلان اؤز کیشیلیکسیز باسقئنئ یۆز گری أدیلمەدیکچە یاپراق قئمئلدامایاجاقتئر. بیزلر اؤز کیشیلیگی قوتلو کیتاب قورئانلا بولان، تک وە أشسیز اؤندریمیز موحاممد پەیغامبر وە اۇنون چەورەسیندەکی صاحابەنین داورانئشلارئیلا بولاجاق وە یاشایاجاق اۇلانلارئز.
اینسان اؤز کیشیلیگینی آنجاق اینانچلا قازانئر، اینانچلا قۇرور. اؤز کیشیلیک، قوتلو بیر أمانتتیر. أمانت قوشاقلاردان قوشاقلارا گچەجکتیر.
‘اۇنا’ وە ‘اۇنون’ بویروقلارئنا دۆشمانلئقتا گری دورمایانا دۆشمانلئق، بیتمز تۆکنمز بۇرجوموزدور.
بیر یانلئشلار زینجیری اۇلان وە ذیهینلریمیزی ایشغال آلتئندا توتان، “یونان-لاتین-باتئ” سالطاناتئنئ وە بونلارئن اۆزەریمیزدەکی تەثیرلرینی یئقاراق کندی اؤز قایناقلارئمئزئن نیعمتلرییلە یۇغرولماق بیر ایمان بۇرجودور.
گؤکلر دۇلوسو راحمتین باغئشلاندئغئ، تۇپراغئن سۇنسوز برەکتلری تاشئدئغئ بیر دؤنمە یاقلاشیۇروز.
اؤز کیشیلیک دؤنمینە ینیدن یاقلاشیۇروز. ایمانئمئزئن، اینسانئمئزئن وە اؤز قایناقلارئمئزئن حاقلارئنئ ساوونماق، ایسلامئن بیزدن بکلەدیگی بیر بۆیۆک سۇروملولوق اۇلاراق ایچیمیزدەدیر.
آتاسۇی مۆفتۆاۇغلو
دۆشۆنۆر-یازار
