« دین قاورامئ »
قورئاندا چۇقچا گچن وه گنیش بیر آنلام یلپازەسینە صاحیب اۇلان “دین” قاورامئنئن تملینده “بۇرچ” ایلیشکیسی واردئر.
بو تمل آنلام، کلیمەنین تۆم قوللانئم آلانلارئنئ شکیللندیرمیش گیبی گؤزۆکمکتەدیر. مثەلا آحیرتتەکی حسابتان باحثەدن آیتلرده “حساب گۆنۆ” آنلامئندا قوللانئلان “یَومُ الّدِینَ” بونون بیر اؤرنگیدیر. “بۇرچ” ایلیشکیسینین أن اؤنملی عونصورلارئندان بیرینین “حساب” اۇلدوغو هرکسین ماعلومودور.
اینسانا هر شەیی وردیگی ایچین، آللاه ایله قول آراسئندا بۇرچ ایلیشکیسی واردئر. آلاجاقلئ اۇلدوغو ایچین، دۆزنینە اویولماسئنئ وه تـسلیم اۇلونماسئنئ ایستەر. “آللاهئن دینینین” آدئنئن “ایسلام” اۇلماسئ وه اۇنون دینینین دیندارلارئنا دا “مۆسلیم” دەنمەسی بونداندئر.
دینین “دۆزن” آنلامئنا دا گلمەسی سببییله، اینسانلارئن کندی قورغولادئقلارئ دۆزنلر ده “دین” دەنیلمیشتیر. باعضئ آیتلرده دینین آللاهئن یانئ سئرا اینسانلارا دا نیسبت أدیلمەسینین تملینده بو واردئر.
جانلئ جانسئز تۆم وارلئقلارئن یاپئسئنا اویغون اۇلان “یاشام طارزئ“، آللاهئن قوردوغو “دۆزندیر“.
اینسان وه جینلرین دئشئنداکی وارلئقلار، ایستەر ایستەمز آللاهئن أمرینی یرینه گتیرمک زۇروندا اۇلدوقلارئ ایچین، کائیناتتاکی تۆم ایشلەییش “آللاهئن دینی“، یاعنی “اوُنون قانونلارئ” اۆزره یۆرۆر. بونلار بو ایشلەییشه قارشئ قۇیاماز. “ایلاهی اؤلچۆلره” اویغون اۇلاراق گؤرەولرینی یاپارلار.
اینسان ذاتن اۇنو چەورەلەین “زۇرونلو اؤلچۆیه” گؤره یاشار. عاکسی تاقدیرده حایاتئنئ دوام أتتیرەمز. عاینئ داورانئشئ آللاهئن اۇنا یؤنلتتیگی بویروق وه یاساقلار حوصوصوندا دا، “گؤنۆللۆ اۇلاراق” یاپماسئ بکلنیر.
اویوپ اویماما قوُنوسوندا ترجیح حاققئ وریلن آما یینه اؤلچۆ ایچرن وه دین دەنیلن “دۆزنه” اویدوغوندا، تسلیم اۇلموش وه “مۆسلیم” واصفئنئ قازانمئش اۇلور.
دین وه بۇرچ آنلاملارئ:
“دین” کلیمەسی، عارابچادا “بۇرچ ایلیشکیسینە گیرمه؛ بۇیون أگمه؛ ایطاعات؛ قارشئلئغئنئ ورمک؛ عادت أدینمه” آنلاملارئنا گلن “د-ی-ن” کؤکۆندن ماصداردئر (ایسیم). بو کؤکۆن بیر دیگر ماصدارئ دا “بۇرچ” آنلامئنا گلن “دەیندیر”.
بۇیون أگمه، باغلانما، قارشئلئغئنئ ورمه وه ایطاعاتین؛ بۇرچلونون آلاجاقلئیا قارشئ قوُنومونو یانسئتماسئ سببییله بو آنلاملارئن، عاینئ کؤکتن گلن وه “بۇرچ آلما-ورمه” آنلامئنا گلن “دەین” کلیمەسی ایله ایرتیباطلئ اۇلدوغو دۆشۆنۆلەبیلیر. “بۇرچ آلما-ورمه” آنلامئنئن “دین” کلیمەسینە وریلن آنلاملارئن شکیللنمەسینده أتکین اۇلدوغو سؤیلنەبیلیر.
کلیمەنین قورئاندا فیعیل حالده قوللانئمئنا، ایکی یرده راستلانئر:
ایلکینده، تەوبه سورەسینین 29-نجو آیتینده، “آللاهئن دینینی دین أدینمەمک” (وَلا یَدینُونَ دینَ الحَقِّ) آنلامئندا گچر.
ایکینجی گچتیگی یر، باقارا سورەسینین 282-نجی آیتیدیر کی فیعیل بورادا “قارشئلئقلئ بۇرچ ایلیشکیسینە گیرمک” (إذا تَدایَنتُم بِدَینٍ) آنلامئندا قوللانئلمئشتئر.
“دەین” کلیمەسی قورئاندا “بۇرچ” آنلامئندا چشیتلی آیتلرده گچر. مثەلا بلیرلی بیر سۆرەیه قادار بۇرچلانئلماسئ دوروموندا، طارافلارجا بو بۇرجون آیرئنتئلارئیلا قایدا گچیریلمەسینین اؤنمی اۆزرینده دتایلئ شکیلده دورولان باقارا سـورەسینین 282-نجی آیتینده “دەین”؛ “بۇرچ” آنلامئندادئر.
بو کلیمه عاینئ آنلامدا، میراث پایلاشئمئنئن، اؤلنین بۇرچلارئنئن اؤدنمەسیندن سۇنرا یاپئلاجاغئنئ حۆکمه باغلایان نیسا سورەسینین 11 وه 12-نجی آیتلرینده گچر. (مِن بَعدِ وَصيةٍ یُوصِي بِها أو دَینٍ)
دین وه حساب آنلاملارئ:
شو آیتته دین کلیمەسی “حساب” آنلامئندا قوللانئلمئشتئر:
إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلَا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ ﴿۳۶﴾ (سورة التوبة)
گؤکلری وه یری یاراتتئغئ گۆن، آللاهئن کیتابئندا اۇلان شودور: “آللاه قاتئندا آیلارئن سایئسئ اۇن ایکیدیر؛ بونلاردان دؤردۆ حارام آیلاردئر.” ایشته دۇغرو حساب (دین) بودور. (تەوبه سورەسی؛ 36)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزره، آیتته؛ آللاهئن قوردوغو سیستمده آیلارئن سایئسئنئن اۇن ایکی اۇلدوغو، بونلاردان دؤردۆنۆن ده حارام آیلار اۇلدوغو بیلدیریلمکته، سۇنراسئندا دا “ساغلام دینین” بو اۇلدوغونا وورغو یاپئلماقتادئر. (ذَلِکَ الدّینُ القَیّمُ)
آیتته سایئسال باعضئ ایفادەلردن سۇنرا، “ساغلام دین بودور” شکلینده بیر ایفادەنین قوللانئلمئش اۇلماسئ، بو ایفاده ایله قاصدەدیلن “دۇغرو اؤلچۆ وه حساب” آنلامئنا گلدیگینی گؤستریر.
باعضئ آیتلرده عاینئ أورەلرینین حسابلا ایلیشکیلندیریلمەسی، یوقارئداکی آیتته گچن “دین” کلیمەسینین “حساب” آنلامئنا گلدیگینی تەیید أتمکتەدیر. بیر آیت شؤیلەدیر:
هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ … ﴿۵﴾ (سورة یونس)
گۆنشی ضیا، آیئ نور یاپان “اۇدور”. یئللارئن سایئسئنئ وه حسابئ بیلەسینیز دییه اۇنو منزیل منزیل اؤلچۆلندیرمیشتیر … (یونوس سورەسی؛ 5)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزره آیتته، آیئن منزیل منزیل اؤلچۆلندیریلمەسینین سببی اۇلاراق “یئللارئن سایئسئنئن وه حسابئن بیلینمەسیندن” باحثەدیلییوُر. اۇ حالده آیتته گچن “دین” کلیمەسی “حساب” آنلامئندا قوللانئلمئشتئر.
دین کلیمەسینین “حساب” آنلامئیلا ایرتیباطلئ اۇلدوغونو گۆچلندیرن آیتلر قورئاندا چۇقتور. شو آیتته گچن “دین” کلیمەسی ده “حساب” آنلامئنا گلمکتەدیر:
مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ﴿۴﴾ (سورة الفاتحة)
اۇ، حساب ورمه گۆنۆنۆن تک یتکی صاحیبیدیر. (فاتیحا سورەسی؛ 4)
آحیرتته هرکس حسابا چکیلەجگی ایچین، اۇ گۆنه “حساب گۆنۆ” دەنیر وه حساب گۆنۆنۆن “تک حاکیمی” آللاەتئر.
باعضئ آیتلرده، “یَوم = گۆن” قایدئ اۇلمادان قوللانئلان “دین” کلیمەسی ده دۇغرودان “حساب ورمه گۆنۆ” آنلامئنا گلیر. “دینی یالانلامالار” (کَلّا بَل تُکَذّبُونَ بِالدّینِ) وه “دینین موطلاقا ووقوع بولاجاغئ” (وَإنَّ الدِینَ لَواقِعُ) گیبی ایفادەلر ایچرن آیتلرده گچن “دین” کلیمەسی “حساب گۆنۆ” آنلامئندا قوللانئلماقتادئر.
حساب گۆنۆنده آللاه هرکسه حاق أتتیگینی ورەجکتیر. یاعنی اۇ گۆن اۇرادا بیر حسابلاشما اۇلاجاقتئر. شو آیتته “دین” کلیمەسی قوللانئلاراق بو دوروم شؤیله ایفاده أدیلیر:
يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ وَيَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ ﴿۲۵﴾ (سورة النور)
ایشته اۇ گۆنده آللاه اۇنلارا، حاق أتتیکلری قارشئلئغئ تام اۇلاراق ورەجک وه اۇنلار، آللاهئن حاق اۇلدوغونو وه حاققئ اۇرتایا چئقاردئغئنئ اؤگرنەجکلردیر. (نور سورەسی؛ 25)
“د-ی-ن” کؤکۆندن تۆرەین وه “بۇرچلو” آنلامئنا گلن “مدین” کلیمەسی ده قورئاندا “حسابلاشما” باغلامئندا شؤیله قوللانئلئر:
أَإِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَإِنَّا لَمَدِينُونَ ﴿۵۳﴾ (سورة الصافات)
بیز اؤلۆپ گیتتیکتن، تۇپراغا قارئشمئش بیر کمیک یئغئنئ حالینی آلدئقتان سۇنرا، (دیریلیپ) حسابا چکیلەجگیز؛ اؤیله می؟ (دەردی) (صاففات سورەسی؛ 53)
“دین”، آللاهئن دۆزنی اۇلدوغو ایچین، “حساب” دا، بو دۆزنه گؤره اۇلاجاقتئر. دۆزنین ده، حسابئن دا “دین” اۇلاراق آنئلماسئنئن سببی بو اۇلمالئدئر.
دین وه دۆزن آنلاملارئ:
“آللاهئن دینی” فئطراتتئر. تۆم جانلئ وه جانسئز وارلئقلار آللاها تام بیر شکیلده “تسلیم” اۇلموشلاردئر. اینسان وه جینلرین دئشئندا، آللاهئن قانونلارئ قارشئسئندا، کندی ایـرادەسییله حارەکت أدەبیلن باشقا بیر وارلئق یۇقتور.
اینسان وه جینلر “ایمتیحان” ایچین یاراتئلدئغئندان، اۇنلارا بؤیله بیر “سچمه حاققئ” وریلمیشتیر. بونلار دئشئنداکی هیچبیر وارلئق، آللاهئن “قانونلارئ” دئشئندا بیر “یاشامئ” نه سچەبیلیر، نه ده بؤیله بیر شەیه آنلام ورەبیلیر.
هۆدهۆدون، گۆنشه سجده أدنلر حاققئنداکی شو شاشقئنلئغئ دا بونو گؤسترمکتەدیر:
أَلَّا يَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَيَعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ ﴿۲۵﴾ (سورة النمل)
(هۆدهۆد دەدی کی:) گؤکلرده وه یردەکی بۆتۆن گیزلیلری اۇرتایا چئقاران آللاها سجده أتمەلری گرکمز می؟ اۇ، گیزلەدیکلرینی ده بیلیر، آچئغا ووردوقلارئنئ دا. (نمل سورەسی؛ 25)
هۆدهۆد بیر قوش اۇلدوغو ایچین، آللاهئن قانونلارئ دئشئندا هرحانگی بیر یۇل سچمه طابیعاتئنا صاحیب دگیلدیر. بوندان دۇلایئ اینسانلارئن، قوللوغو یالنئز آللاها یاپمامالارئنا آنلام ورەمەمکتەدیر.
طابیعاتتاکی تۆم ایشلەییش، آللاهئن “اؤلچۆسۆ” اوزره یاعنی “سۆننتوللاها” گؤرەدیر. ایرادەسی اۇلمایان وارلئقلار بو ایشلەییشه قارشئ قۇیاماز. سۆننتوللاها اویغون اۇلاراق گـؤرەولرینی یاپارلار.
ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ ﴿۸۳﴾ (سورة آل عمران)
آللاهئن دینیندن باشقا بیر دین می آرئیۇرلار؟ اۇیسا گؤکلرده وه یرده کیم وارسا، ایستەیەرک وەیا ایستەمەیەرک آللاها تسلیم اۇلموشتور. (آلی عیمران سورەسی؛ 83)
یۆجه آللاهئن قوللارئ ایچین گؤندردیگی دینین آدئ “ایسلامدئر”. “اۇ“، دۇغرو وه أگرییی اۇرتایا قۇیدوقتان سۇنرا، قوللارئنئ “دین” قۇنوسوندا، یاعنی “آللاهئن قانونلارئ” چرچوەسینده یاشایئپ یاشاماما حوصوصوندا “سربست” بئراقمئشتئر.
رسوللر اینسانلارئ “حاق دینه” چاغئرئرلار. اینسانلار آللاهئن گؤندرمیش اۇلدوغو دین حوصوصوندا آیرئلئغا دۆشرلر. بیرچۇغو “حاق دینه” اویماز، دینی کندینه اویدوراراق “کندی دینینین” اینانانئ اۇلور.
