قورئانی قاوراملار
اؤن سؤز
يۆجە آللاە آدەمی یاراتما قارارئ آلدئغئندا ملکلر بو قۇنوداکی چکینجەلرینی دیلە گتیرمیشلر، یریۆزۆندە دۆزنین بـۇزولاجاغئنئ، قان دؤکۆلەجگینی سؤیلەمیشلردی.
راببیمیزین ملکلرە جواب ورمە شکلی أتکیلەییجی ایدی:
آدەمە ایسیملری اؤگرتمک…
ایسیملر ایچەریکتن یـۇقسون اۇلامایـاجاغئنا گؤرە آدەمە أشیانئن حاقیقاتی، نەیە یارادئقلارئ، ایفاده بیچیملری، ایلیشکیلری اؤگرتیلمیش اۇلمالئیدئ.
ملکلرین اۇنا سایغئ دویماسئنئ گرکتیرن واصئف دا، موحتملن بو اۇلموشتو. بو واصفئ ایله اینسان گؤردۆکلرینی، اؤگرندیکلرینی وه دۆشۆندۆکلرینی ایفادە أدەجک، بونلارئ قایدا دا گچیرەبیلرجکتی.
چۆنکۆ راببی اۇنا بەیانئ وه قایدئ (قالمی) اؤگرتمیشتی. یاعنی ریسالتلە ایلگیلی بیلدیریملرین کندیسینە کلیمەلرلە ایلەتیلمەسینە، حاضئر اۇلاراق یاراتئلمئشتئ اینسان.
اۇنا دگر قازاندئران بو اؤزەللیگین، اۇنون فلاکتی ده اۇلابیلەجگینی اؤگرنمەسی، چۇق اوزون سۆرمەدی آدەمین. ایبلیس اۇنو کلیمەلرلە بۆیۆلەدی؛ سۇنسوزلوق وه بیتمز تۆکنمز سالطانات واعاد أتتی.
آدەم یاراتئجئسئنئن وە اۇنا کلیمەلری اؤگرتنین سؤزۆنۆ اونوتموش، باشقا سؤزلرین بۆیۆسۆنه قاپئلمئش، بۆیۆک یانلئش یاپمئشتئ. یینه کلیمەلرلە اویارئلان آدەم صاحیب اۇلدوغو دگری حاطئرلادئ، راببینە کلیمەلرلە یالواردئ، عاف دیله¬دی، باغئشلاندئ.
بؤیلە باشلادئ کلیمەلرله بیرلیکتەلیگی اینسانئن. اؤنجه سؤز مۆ واردئ بیلمییۇروز آما، هر نه زامان اینسان وارسا سؤز ده واردئ… بو کسین!
حاصئلئ، اینسان ایچین یاراتئجئیلا ایرتیباطئندا کلیمەلرین اؤنمی بۆیۆکتۆر. یۆجه یاراتئجئ بیرچۇق آیەتتە، گؤندردیگی واحیە “کیتاب” اۇلاراق عاطئفتا بولونماقتا، واحیلر آراسئ ایرتیباطا دیققات چکرکن “قاول” قاورامئنئ قوللانماقتا، هرحانگی بیر قۇنویا دائیر آچـئـقلامالارئن “قورئان” شکلیندە اۇلوشتورولدوغونو بیلدیرمکتەدیر.
تۆم بونلار آللاهئن کیتابئنئ آنلاماق ایچین کلیمەلرە بۆیۆک بیر حاسساسیەتلە یاقلاشمامئز گرکتیگینی گؤسترمک¬تەدیر. قورئان بیزه یاهودیلرین، کیتابئ تاحریف أدرکن کلیمەلرلە اۇینادئقلارئنئ حابر ورمکتەدیر. بو، آنلامانئن دا، قارارتمانئن دا کلیمەلر ماعریفتی ایله اۇلدوغونو گؤسترمەسی آچئسئندان دیققات چکیجیدیر.
قورئاندا ایلاهی کیتابلارئن دیلینە وورغولار یاپئلماسئ، آنلاما فاعالیەتینین لافئظ مرکزلی اۇلماسئ گرکتیگینی گؤستریر. بو، آتالاردان توارۆث أدن مۆکتەسباتئ قۇروما وه ایضاح أتمه قایغئسئیلا یاحود یـانلئش اوصـول سببییلە لافظئ کۆچۆمسەمە تمایۆللرینە راغمن بؤیلـەدیر. کلیمەلرین کیتابتا قاصدەدیلن آنلاملارئنئن تثبیت أدیلەمەمەسی، مساژئن آنلاشئلاماماسئ سۇنوجونو دۇغورور.
قورئان مرکزلی تانئم اۇلوشتورما گلەنگینە صاحیـب اۇلـمـادئغئمئـز ایچیـن، أن حایاتی قاوراملارئمئز حالا تانئما موحتاج دورومدادئر. طابیعی اۇلاراق کلیمە وە قاوراملارلا دۆشۆنۆپ آنلاما فاعالیەتیندە بولونویۇروز آما تانئملارئمئز یانلئش اۇلدوغو ایچین آیەتلری دۇغرو آنلایامئیۇروز.
مثەلا “نبی” وە “رسول” کلیمەلرینە دائیر دۇغرو بیر تانئما صاحیب اۇلمادئغئمئز ایچین، بو ایکی کلـیـمەنین گچتیگی یـۆزلرجه آیەتین آنـلامئ بوحارلاشمئش اۇلویۇر. یینه مۆتشابیە آیەتین نه اۇلدوغونا دائیر قافا قارئشئقلئغئ قورئانئ آنلاما باغلامئندا اۆزۆنتۆ وریجی سۇنوچلار دۇغورویۇر.
اؤرنکلری چۇغالتابیلیریز؛ دین، کیتاب، تاصدیق، تبیین، آیەت، سورە، ذیکیر، تاصریف، تافصیل گیبی پک چۇق قاورامئن تانئمئنئ قورئاندان حارەکتلە ینیدن گؤزدن گچیرملیییز.
حاصئلئ کلیمەلری وه قاوراملارئ اؤنمسەملیییز.
آللاهئن دینی
گیریش
“دین قاورامئنئن” قورئان آچئسئندان دۇغرو بیر شکیلده اۇرتایا قۇنولماسئ، قورئانئن آنلاشئلماسئندا بۆیۆک اؤنمه صاحیبتیر.
گۆنلۆک حایاتتا چۇقچا قوللاندئغئمئز کلیمەلردن بیری اۇلسا دا، هرکسین اۆزەرینده فیکیر بیرلیگی أتتیگی بیر “دین” تانئمئندان سؤز أتمک پک مۆمکۆن دگیلدیر.
قایناقلارئمئزدا، باقئش آچئلارئنا گؤره دگیشەبیلن دین تانئملارئنا راستلاماقتایئز. باتئ منشەلی قایناقلارئ دا داحیل أتتیگیمیزده، دین قاورامئ اۆزەریندەکی تانئم قارغاشاسئ داحا دا ایچیندن چئقئلماز بیر حال آلماقتادئر.
گنەل آنلامدا دین، بیر اینسان تۇپلولوغونون صاحیب اۇلدوغو اینانچلار، دوام أتتیردیکلری تاپئنمالار وه آحلاقی قوراللارئن بۆتۆنۆدۆر، شکلینده تانئملانابیلیر.
مۆسلۆمان بیلگینلر قورئانئ کریم وه ایسلام ایعتیقادئنئ رفەرانس آلاراق دینی شؤیله تانئملامئشلاردئر:
دین، آللاه طارافئندان واحی یۇلویلا وه نبی آراجئلئغئیلا اینسانلارا اولاشتئرئلان، عاقئل وه ایراده صاحیبی کیمسەلرین آرزو وه ترجیحلرییله قابول أتتیکلری، دۆنیا وه آحیرتته کندیلرینی موتلولوغا اولاشتئران ایعتیقادی وه عاملی سیستمدیر، ایلاهی قوراللارئن بۆتۆنۆدۆر.
دینین تاریحی، اینسانلئق تاریحی قادار أسکیدیر. تاریحه مال اۇلموش بۆتۆن میللتلرین ماعنوی دۆنیالارئ بللی بیر دینی اینانچ ایله شکیللنمیشتیر. بو قۇنودا باشتا سۇسیال آنترۇپۇلۇژی، آرکەئۇلۇژی گیبی دیسیپلینلر وه ماغارا رسیملری بیزه یۇل گؤستریر.
دینسیزلیک اینسان طابیعاتئنا آیقئرئ، سئرا دئشئ وه أندر راستلانان بیر دورومدور. تاریحته دینسیز بیر تۇپلوما هیچ راستلانمامئشتئر. گۆنۆمۆزده اۇلدوغو گیبی آتەئیزمین یایغئنلاشماسئ وەیا بیرەیلرده دین دئشئ یا دا دین قارشئتئ یاشام بیچیمینین گؤرۆلۆیۇر اۇلماسئ بو گرچگی دگیشتیرمز.
دیندن اوزاق بیر حایات سۆرن کیمسەلر بیله، چارەسیز وه سئقئنتئلئ آنلارئندا، کندیسینە دایانئپ گۆونەجکلری یۆجه بیر گۆجۆن وارلئغئنا شیددتلە ایحتیاج دویارلار.
اینکارجئ یا دا دینسیز اۇلدوقلارئنئ سؤیلەین کیشیلرین حایاتلارئنئن أن گرگین وه کریتیک آنلارئندا، آللاها دوعا أدیپ اۇندان یاردئم ایستەدیکلری، چۇق گؤرۆلن بیر اۇلایدئر.
« دین قاورامئ »
قورئاندا چۇقچا گچن وه گنیش بیر آنلام یلپازەسینه صاحیب اۇلان “دین” قاورامئنئن تملینده “بۇرچ” ایلیشکیسی واردئر.
بو تمل آنلام، کلیمەنین تۆم قوللانئم آلانلارئنئ شکیللندیرمیش گیبی گؤزۆکمکتەدیر. مثەلا آحیرتتەکی حسابتان باحثەدن آیەتلرده “حساب گۆنۆ” آنلامئندا قوللانئلان “یَومُ الّدِینَ” بونون بیر اؤرنگیدیر. “بۇرچ” ایلیشکیسینین أن اؤنملی عونصورلارئندان بیرینین “حساب” اۇلدوغو هرکسین ماعلومودور.
اینسانا هر شەیی وردیگی ایچین، آللاه ایله قول آراسئندا بۇرچ ایلیشکیسی واردئر. آلاجاقلئ اۇلدوغو ایچین، دۆزنینە اویولماسئنئ وه تـسلیم اۇلونماسئنئ ایستەر. “آللاهئـن دینینین” آدئنئن “ایسلام” اۇلماسئ وه اۇنون دینینین دیندارلارئنا دا “مۆسلیم” دەنمەسی بونداندئر.
دینین “دۆزن” آنلامئنا دا گلمەسی سببییله، اینسانلارئن کندی قورغولادئقلارئ دۆزنلر ده “دین” دەنیلمیشتیر. باعضئ آیەتلرده دینین آللاهئن یانئ سئرا اینسانلارا دا نیسبت أدیلمەسینین تملینده بو واردئر.
جانلئ جانسئز تۆم وارلئقلارئن یاپئسئنا اویغون اۇلان “یاشام طارزئ”، آللاهئن قوردوغو “دۆزندیر”.
اینسان وه جینلرین دئشئنداکی وارلئقلار، ایستەر ایستەمز آللاهئن أمرینی یرینه گتیرمک زۇروندا اۇلدوقلارئ ایچین، کائیناتتاکی تۆم ایـشلەییش “آللاهئن دینی”، یاعنی “اوُنون قانونلارئ” اۆزەره یۆرۆر. بونلار بو ایشلەییشه قارشئ قۇیاماز. “ایلاهی اؤلچۆلره” اویغون اۇلاراق گؤرەولرینی یاپارلار.
اینسان ذاتن اۇنو چەورەلەین “زۇرونلو اؤلچۆیه” گؤره یاشار. عاکسی تاقدیرده حایاتئنئ دوام أتتیرەمز. عاینئ داورانئشئ آللاهئن اۇنا یؤنەلتتیگی بویروق وه یاساقلار حوصوصوندا دا، “گؤنۆللۆ اۇلاراق” یاپماسئ بکلنیر.
اویوپ اویماما قوُنوسوندا ترجیح حاققئ وریلن آما یینه اؤلچۆ ایچەرن وه دین دەنیلن “دۆزنه” اویدوغوندا، تسلیم اۇلموش وه “مۆسلیم” واصفئنئ قازانمئش اۇلور.
دین وه بۇرچ آنلاملارئ:
“دین” کلیمەسی، عارابچادا “بۇرچ ایلیشکیسینه گیرمه؛ بۇیون أگمه؛ ایطاعات؛ قارشئلئغئنئ ورمک؛ عادت أدینمه” آنلاملارئنا گلن “د-ی-ن” کؤکۆندن ماصداردئر (ایسیم). بو کؤکۆن بیر دیگر ماصدارئ دا “بۇرچ” آنلامئنا گلن “دەین”دیر.
بۇیون أگمه، باغلانما، قارشئلئغئنئ ورمه وه ایطاعاتین؛ بۇرچلونون آلاجاقلئیا قارشئ قوُنومونو یانسئتماسئ سببییله بو آنلاملارئن، عاینئ کؤکتن گلن وه بۇرچ آلما-ورمه آنلامئنا گلن “دەین” کلیمەسی ایله ایرتیباطلئ اۇلدوغو دۆشۆنۆلەبیلیر. “بۇرچ آلما-ورمه” آنلامئنئن “دین” کلیمەسینه وریلن آنلاملارئن شکیللنمەسینده أتکین اۇلدوغو سؤیلنەبیلیر.
کلیمەنین قورئاندا فیعیل حالده قوللانئمئنا، ایکی یرده راستلانئر.
ایلکینده، تەوبه سورەسینین 29-نجو آیەتینده، “آللاهئن دینینی دین أدینمەمک” (وَلا یَدینُونَ دینَ الحَقِّ) آنلامئندا گچر.
ایکینجی گچتیگی یر، باقارا سورەسینین 282-نجی آیەتیدیر کی فیعیل بورادا “قارشئلئقلئ بۇرچ ایلیشکیسینه گیرمک” (إذا تَدایَنتُم بِدَینٍ) آنلامئندا قوللانئلمئشتئر.
“دەین” کلیمەسی قورئاندا “بۇرچ” آنلامئندا چشیتلی آیەتلرده گچر. مثەلا بلیرلی بیر سۆرەیه قادار بۇرچلانئلماسئ دوروموندا، طارافلارجا بو بۇرجئن آیرئنتئلارئیلا قایدا گچیریلـمەسینین اؤنمی اۆزەرینده دتایلئ شکیلده دورولان باقارا سـورەسینین 282-نجی آیەتینده “دەین” بۇرچ آنلامئندادئر.
بو کلیمه عاینئ آنلامدا، میراث پایلاشئمئنئن، اؤلنین بۇرچلارئنئن اؤدەنمەسیندن سۇنرا یاپئلاجاغئنئ حۆکمه باغلایان نیسا سورەسینین 11 وه 12-نجی آیەتلرینده گچر. (مِن بَعدِ وَصيةٍ یُوصِي بِها أو دَینٍ)
دین وه حساب آنلاملارئ:
شو آیەتته دین کلیمەسی “حساب” آنلامئندا قوللانئلمئشتئر:
إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلَا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ ﴿۳۶﴾ (سورة التوبة)
گؤکلری وه یری یاراتتئغئ گۆن، آللاهئن کیتابئندا اۇلان شودور: “آللاه قاتئندا آیلارئن سایئسئ اۇن ایکیدیر؛ بونلاردان دؤردۆ حارام آیلاردئر.” ایشته دۇغرو حساب (دین) بودور. (تەوبه سورەسی؛ 36)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەره، آیەتته؛ آللاهئن قوردوغو سیستمده آیلارئن سایئسئنئن اۇن ایکی اۇلدوغو، بونلاردان دؤردۆنۆن ده حارام آیلار اۇلدوغو بیلدیریلمکته، سۇنراسئندا دا “ساغلام دینین” بو اۇلدوغونا وورغو یاپئلماقتادئر. (ذَلِکَ الدّینُ القَیّمُ)
آیەتته سایئسال باعضئ ایفادەلردن سۇنرا، “ساغلام دین بودور” شکلینده بیر ایفادەنین قوللانئلمئش اۇلماسئ، بو ایفاده ایله قاصدەدیلەن “دۇغرو اؤلچۆ وه حساب” آنلامئنا گلدیگینی گؤستریر.
باعضئ آیەتلرده عاینئ أورەلرینین حسابلا ایلیشکیلندیریلمەسی، یوقارئداکی آیەتته گچن “دین” کلیمەسینین “حساب” آنلامئنا گلدیگینی تەیید أتمکتەدیر. بیر آیەت شؤیلەدیر:
هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ … ﴿۵﴾ (سورة یونس)
گۆنشی ضیا، آیئ نور یاپان “اۇدور”. یئللارئن سایئسئنئ وه حسابئ بیلەسینیز دییه اۇنو منزیل منزیل اؤلچۆلندیرمیشتیر … (یونوس سورەسی؛ 5)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەره آیەتته، آیئن منزیل منزیل اؤلچۆلندیریلمەسینین سببی اۇلاراق “یئللارئن سایئسئنئن وه حسابئن بیلینمەسیندن” باحثەدیلییـوُر. اۇ حالده آیەتته گچن “دیـن” کلـیـمەسی “حساب” آنلامئندا قوللانئلمئشتئر.
دین کلیمەسینین “حساب” آنلامئیلا ایرتیباطلئ اۇلدوغونو گۆچلندیرن آیەتلر قورئاندا چۇقتور. شو آیەتته گچن “دین” کلیمەسی ده “حساب” آنلامئنا گلمکتەدیر:
مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ﴿۴﴾ (سورة الفاتحة)
اۇ، حساب ورمه گۆنۆنۆن تک ایەسیدیر. (فاتیحا سورەسی؛ 4)
آحیرتته هرکس حسابا چکیلەجگی ایچین، اۇ گۆنه “حساب گۆنۆ” دەنیر وه حساب گۆنۆنۆن “تک حاکیمی” آللاەتئر.
باعضئ آیەتلرده، “یَوم = گۆن” قایدئ اۇلمادان قوللانئلان “دین” کلیمەسی ده دۇغرودان “حساب ورمه گۆنۆ” آنلامئنا گلیر. “دینی یالانلامالار” (کَلّا بَل تُکَذّبُونَ بِالدّینِ) وه “دینین موطلاقا ووقوع بولاجاغئ” (وَإنَّ الدِینَ لَواقِعُ) گیبی ایفادەلر ایچەرن آیەتلرده گچن “دین” کلیمەسی “حساب گۆنۆ” آنلامئندا قوللانئلماقتادئر.
حساب گۆنۆنده آللاه هرکسه حاق أتتیگینی ورەجکتیر. یاعنی اۇ گۆن اۇرادا بیر حسابلاشما اۇلاجاقتئر. شو آیەتته “دین” کلیمەسی قوللانئلاراق بو دوروم شؤیله ایفاده أدیلیر:
يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ وَيَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ ﴿۲۵﴾ (سورة النور)
ایشته اۇ گۆنده آللاه اۇنلارا، حاق أتتیکلری قارشئلئغئ تام اۇلاراق ورەجک وه اۇنلار، آللاهئن حاق اۇلدوغونو وه حاققئ اۇرتایا چئقاردئغئنئ اؤگرنەجکلردیر. (نور سورەسی؛ 25)
“د-ی-ن” کؤکۆندن تۆرەین وه “بۇرچلو” آنلامئنا گلن “مدین” کلیمەسی ده قورئاندا “حسابلاشما” باغلامئندا شؤیله قوللانئلئر:
أَإِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَإِنَّا لَمَدِينُونَ ﴿۵۳﴾ (سورة الصافات)
بیز اؤلۆپ گیتتیکتن، تۇپراغا قارئشمئش بیر کمیک یئغئنئ حالینی آلدئقتان سۇنرا، (دیریلیپ) حسابا چکیلەجگیز؛ اؤیله می؟ (دەردی) (صاففات سورەسی؛ 53)
“دین”، آللاهئن دۆزنی اۇلدوغو ایچین، “حساب” دا، بو دۆزنه گؤره اۇلاجاقتئر. دۆزنین ده، حسابئن دا “دین” اۇلاراق آنئلماسئنئن سببی بو اۇلمالئدئر.
دین وه دۆزن آنلاملارئ:
“آللاهئن دینی” فئطراتتئر. تۆم جانلئ وه جانسئز وارلئقلار آللاها تام بیر شکیلده “تسلیم” اۇلموشلاردئر. اینسان وه جینلرین دئشئندا، آللاهئن قانونلارئ قارشئسئندا، کندی ایـرادەسییله حارەکت أدەبیلن باشقا بیر وارلئق یۇقتور.
اینسان وه جینلر “ایمتیحان” ایچین یاراتئلدئغئندان، اۇنلارا بؤیله بیر “سچمه حاققئ” وریلمیشتیر. بونلار دئشئنداکی هیچبیر وارلئق، آللاهئن “قانونلارئ” دئشئندا بیر “یاشامئ” نه سچەبیلیر، نه ده بؤیله بیر شەیه آنلام ورەبیلیر.
